Zakłady Chemiczne w Winnicy – historyczne zakłady chemiczne zlokalizowane w Winnicy na dzisiejszej Białołęce, przy obecnej ul. Leśnej Polanki (do 1954 roku Leśna), działały w miejscu dzisiejszej Szkoły Podstawowej nr 154.
Pierwsza fabryka pod nazwą Towarzystwo Akcyjne Przetworów Chemicznych „Winnica” koło Henrykowa rozpoczęła swoją działalność w 1901 roku[1]. W 1904 roku zatrudniała 50 osób, produkowała farby oraz rozmaite substancje chemiczne (patrz reklama obok)[2], wykonywano farbowanie i druk wyrobów włókienniczych, barwienie skór, futer, słomy, drewna, laku, mydeł, tłuszczów, past obuwiowych, atramentu, spirytusu skażonego, benzyny, mieszanek pędnych[3]. Z fabryką związany był Henryk Stryjewski, właściciel pobliskiej fabryce willi Topolanki[4]. W latach 20. XX wieku przy ul. Dzierzgońskiej powstało kilka domów drewnianych dla pracowników kierownictwa[5] (obecnie otynkowane). Dzięki fabryce oraz pobliskiej garbarni przy ul. Sprawnej okolica rozwinęła się, powstały nowe domy, a ulice wybrukowano.
W późniejszym czasie fabryka została przejęta przez niemiecką Kalle & Co. AG i funkcjonowała jako Kalle & Co. AG Warszawa, produkując barwniki - w 1913 roku ich produkcja wyniosła 400 ton[6]. Zakłady odprowadzały ścieki przemysłowe specjalnie wybudowanym kolektorem wprost do Wisły; w zależności od aktualnie produkowanego barwnika woda w Wiśle była tego koloru. Ścieki miały również różny stopień toksyczności, a niektóre powodowały śnięcie ryb. W pogodne letnie dni wiele osób wędrujących nad Wisłę na opalanie i kąpiel wyłapywało oszołomione ryby i przenosiło je do czystej wody[5].
W 1929 roku na miejscu poprzedniej fabryki powstał nowy zakład, Zakłady Chemiczne w Winnicy (skrótowo Winchem[3]), których twórcą i dyrektorem do wybuchu wojny był doktor Alfred Hirszowski, który prowadził wytwórnię barwników przy Zakładach Włókienniczych Scheiblera i Grohmanna w Łodzi[7].
Wraz z Hirszowskim fabryką zarządzał wspomniany już Henryk Stryjewski. Fabryka zajmowała się produkcją barwników syntetycznych, antrachinonu oraz chemicznych półproduktów. W 1931 roku fabryka posiadała wyłączny monopol na produkcję barwników do polskich wojskowych mundurów khaki[8].
W 1939 roku była zaliczana do najważniejszych firm chemicznych w Polsce, zatrudniała 66 pracowników; w 1938 roku wyprodukowała 392 tony barwników (30% krajowej produkcji[9]). Fabryka posiadała połowę kapitału francuskiego (Centrale des Matieres Colorantes; Kuhlman & Co.) i połowę niemieckiego (IG Chemie), w skład jej rady nadzorczej wchodzili Niemcy, Polacy, a także Ludwik Spiess, właściciel pobliskich Zakładów Chemiczno-Technicznych Ludwik Spiess i Syn[8]. W 1937 w ramach akcji rozbudowy armii planowano wyposażyć fabrykę w linię do produkcji trotylu[10].
W okresie wojennej okupacji niemieckiej fabryka nie przerywała działalności, została w całości przejęta w 1941 roku przez Niemców po wykupieniu francuskiej części akcji i działała pod nazwą „Winnicaer Chemische Werke”, podlegając pod niemiecki koncern chemiczny IG Farben[8]. Dyrektorem fabryki został wówczas Hermann Schwab; fabryka zajmowała się wtedy w dalszym ciągu produkcją przede wszystkim barwników, m.in. do mundurów niemieckich; nie zajmowała się produkcją gazów bojowych czy materiałów wybuchowych. W związku z nieopłacalnością produkcji fabrykę zamknięto w 1942 roku, a sprzęt wywieziono do innych fabryk. Tereny fabryki zostały wówczas wynajęte firmie Pharmelia, która na terenie zakładów produkowała lekarstwa. W 1943 roku zmarł były dyrektor fabryki Hirszowski, a od 1944 roku fabryka była zajmowana przez żołnierzy niemieckich[7][8].
12 lutego 1948 roku fabryka została znacjonalizowana, w okresie powojennym prawdopodobnie nie kontynuowała produkcji[11]. Na terenach pofabrycznych w 1966 roku rozpoczęto budowę nowej siedziby Szkoły Podstawowej nr 154, która rozpoczęła tu działalność 13 września 1967 roku i działa tu nieprzerwanie[12].
Przypisy
- ↑ Chemik Polski, nr 27, 1904, s. 540
- ↑ Jeziorański Leon, Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskiem na rok 1904, s. 205
- ↑ 3,0 3,1 Wytwórczość chemiczna w Polsce, 1937, s. 87, s. 210
- ↑ Opolski Andrzej, Ocalić Topolankę, Echo Białołęckie, 2006
- ↑ 5,0 5,1 Figauzer Edward, Nowodwory. Tu upłynęła moja młodość (w:) Historia Białołęki i jej dzień dzisiejszy, 2002
- ↑ Kowalczyk Rafał, Rozwój przemysłu chemicznego w Królestwie Polskim do 1914 roku (w:) Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 55/3-4, 2010, s. 202
- ↑ 7,0 7,1 Olszanka i jej pionerzy, 1979
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Trials of War Criminals Before the Nuremberg Military Tribunals Under Control Council Law No 10, tom 8, s. 5, 8, 64-70, 89
- ↑ Hans Pohl, Bernd Rudolph (red.), German Yearbook on Business History 1988, s. 136
- ↑ Deszczyński Marek Piotr, Generałowie, pieniądze, fabryki: dokument do gospodarczo-wojskowych dziejów II Rzeczypospolitej, Przegląd Historyczny 89/1, 1998, s. 121
- ↑ Orzeczenie nr 22 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 12 lutego 1948 r. o przejęciu przedsiębiorstw na własność Państwa
- ↑ Historia szkoły, Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi nr 154 im. Pawła Edmunda Strzeleckiego