Pawiak

Pawiak

nr w rej.

A-72

Pawiak – dawne więzienie, a dziś muzeum będące oddziałem Muzeum Niepodległości, które znajduje się przy ulicy Dzielnej 24/26 na Muranowie. Pełna nazwa muzeum to Muzeum Więzienia Pawiak.

Historia

Pawiak – wejście główne

Pawiak – korytarz więzienny

Zespół budynków więzienia oficjalnie znanego jako Główne Więzienie Inkwizycyjne Guberni Warszawskiej powstał w latach 1830-1835 na półtorahektarowym placu pomiędzy Dzielną a Pawią. Od tej ostatniej ulicy wzięła się zresztą potoczna nazwa więzienia, Pawiak. Projektantem obiektu był Henryk Marconi oraz Fryderyk Skarbek, w jego ramach powstały pawilon męski (bliżej wschodniego krańca) oraz pawilon żeński (bliżej zachodniego krańca posesji). Pawilon żeński nazwano potem potocznie Serbią, gdyż podczas trwającej w latach 1877-1878 X wojny rosyjsko-tureckiej (tzw. serbskiej) mieścił się tutaj szpital wojskowy. W kompleksie znalazły się także magazyny, warsztaty więzienne, kuchnia, depozyty, łaźnia, pralnia, kotłownia, a całość ogrodzono wysokim murem z trzema wieżyczkami strażniczymi.

W 1835 więzienie przeniesiono tutaj z dawnej Baszty Mostowej przy ul. Boleść, początkowo działało jako więzienie kryminalne, a po 1863 roku jako więzienie polityczne. Na Pawiaku więziono między innymi Romualda Traugutta oraz Ludwika Waryńskiego, który napisał tutaj utwór Mazur Kajdaniarski. Ciekawostką jest też fakt, że jedna z biegnących wzdłuż muru więzienia uliczek otrzymała nazwę Więzienna. W okresie rewolucji 1905 roku (lata 1905-1907) Pawiak był jednym z głównych, obok Cytadeli, więzień politycznych, mimo to 26 kwietnia 1906 roku z Pawiaka uciekło 10 ludzi skazanych wcześniej na śmierć, a akcji tej przewodniczył Jan Tomasz „Jur” Gorzechowski. O nich w 1931 roku nagrano film Dziesięciu z Pawiaka. Po 1918 roku więziono tutaj głównie wrogów ustroju, przede wszystkim komunistów. Na Pawiaku znajdowała się także więzienna synagoga. W czasie II wojny światowej Pawiak został przejęty przez Niemców i służył jako więzienie, które zaczęło działać 3 października 1939 roku. Początkowo podlegało ono Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa, jednak w marcu 1940 roku zostało więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego, ze szczególnym uwzględnieniem gestapo. Mogące przed wojną pomieścić tysiąc osób więzienie rozbudowano do 2200 miejsc, choć nierzadko przetrzymywano w nim nawet 3 tysiące osób. W latach 1939-1944 na Pawiaku osadzono około 100 tysięcy mężczyzn i 20 tysięcy kobiet, wśród nich był między innymi Jan Bytnar „Rudy”. Od 11 czerwca 1943 roku, rozkazem Heinricha Himmlera, był częścią KL Warschau. Spośród wszystkich więzionych rozstrzelano 37 tysięcy osób (szczególnie wielu w 1943 i 1944 roku), a 60 tysięcy wywieziono do obozów koncentracyjnych – w nawiązaniu do tych wydarzeń na murach wielu budynków pojawiały się napisy Pawiak pomścimy. Dnia 11 lutego 1944 roku gestapo dokonało masowej egzekucji więźniów, wieszając ich na ulicy Leszno naprzeciw sądów. Pozostali więźniowie zostali rozstrzelani na początku sierpnia 1944 roku, a samo więzienie zostało wysadzone przez Niemców podczas powstania warszawskiego, 21 sierpnia 1944 roku.

Wystawa główna

Fragment oryginalnej bramy wejściowej

Pamiątkowy napis

Z dawnego więzienia po wysadzeniu przetrwał fragment bramy oraz rosnący na dziedzińcu wiąz, na którym po wojnie rodziny ofiar Pawiaka umieszczały tabliczki z nazwiskami pomordowanych w tym miejscu. Ruiny więzienia wyburzono w związku z budową ul. Marchlewskiego, po której zachodniej stronie zorganizowano skwer, po wschodniej natomiast w latach 1965-1966 dokonano częściowej rekonstrukcji zabudowań dawnego oddziału VII z przeznaczeniem na muzeum. Projekt prac przygotowali Romuald Gutt, Mieczysław Mołdawa i Alina Scholtz, a wystrój rzeźbiarski Tadeusz Łodziana i Stanisław Słonina. Obelisk na tylnym dziedzińcu wykonała Zofia Kann-Pociłowska. Muzeum otwarto 28 listopada 1965 roku, a od 1990 roku jest ono oddziałem Muzeum Niepodległości. W 2001 roku zabudowania wpisano na listę zabytków.

W 1984 roku stwierdzono, że rosnący na dziedzińcu wiąz jest porażony chorobą wiązów – grafitozą, przez co drzewo obumarło. Dzięki działaniom konserwatorskim przetrwało niemal dwadzieścia kolejnych lat, jednak w 2002 roku stwierdzono, że dalsza konserwacja jest niemożliwa. Wobec tego w 2004 rok zapadła decyzja o zastąpieniu oryginału brązową kopią. Wiąz odlano w brązie w Gliwicach i umieszczono przez muzeum ponownie 8 maja 2005 roku. Na nowym „drzewie” ponownie zawisły tabliczki z nazwiskami tych, którym winna jest pamięć. Dnia 11 listopada 2010 roku około 2:30 w nocy niepoczytalny sprawca zdewastował drzewo, niszcząc wiele tabliczek. Zamontowano je ponownie w grudniu, jednocześnie instalując na dziedzińcu monitoring. Odnowieniem tabliczek zajęła się firma Sławomira Szubko. W kwietniu 2015 roku podpisana została umowa na remont kamiennych dziedzińców Pawiaka, utworzona zostanie ścieżka spacerowa oraz wejście dla osób niepełnosprawnych – koszt renowacji to 1,6 mln złotych, z czego 1,3 mln złotych przekaże w dotacjach Unia Europejska.

Tablica upamiętniająca Serbię

Obok wiązu, przed wejściem do muzeum, znajduje się również szereg tablic pamiątkowych, poświęconych więźniom obozów koncentracyjnych oraz ofiarom nazistowskich prześladowań. Na zrekonstruowanym dziedzińcu przy pomocy marmurowych płyt oznaczono punkty szczególne – zejście do kostnicy ul. Dzielnej, miejsce gdzie na hałdzie gorącego żużlu i popiołu z pieców centralnego ogrzewania oprawcy kazali się czołgać więźniom, oraz miejsce wagi węglowej, na której 6 grudnia 1943 roku publicznie powieszono trzech więźniów za próbę ucieczki. Po drugiej stronie alei Jana Pawła II znajduje się kamień upamiętniający kobiecy oddział więzienia – Serbię.

Więźniowie Pawiaka

• Jan Bytnar "Rudy"
• Julian Chrościcki
• Hanna Czaki
• Adam Englert
• Jan Gebethner
• Pola Gojawiczyńska
• Jan Gorzechowski "Jur"
• Alina Janowska
• Roman Kiźny "Pola"
• Maria Koszustka "Wera Kostrzewa"
• Tadeusz Mikułowski
• Józef Poliński
• Emanuel Ringelblum
• Hanka Sawicka
• Klara Segałowicz
• Wacław Sieroszewski
• Stefan Starzyński
• Kazimierz Szpotański
• Romuald Traugutt
• Ludwik Waryński
• Maria Werkenthin
• Marceli Wiechowicz
• Jadwiga Włodarkiewicz
• Jozef Włodarkiewicz

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa Muzeum Więzienia Pawiak
• Muzeum Więzienia Pawiak na stronie warsawtour.pl
• Pawiak na Wikipedii
• Więźniowie Pawiaka
• Pawiak w okresie PRL-u, po lewej zdrowy wiąz
• Zdjęcia Muzeum Więzienia Pawiak na blogu o Warszawie