|
do XV wieku |
Warszawa w okresie I wojny światowej – wskutek narastającego napięcia między europejskimi mocarstwami i w następstwie incydentu w Sarajewie naprzeciwko siebie stanęły kraje Trójporozumienia (z Rosją) oraz Trójprzymierza (z Niemcami), gdzie Warszawa znalazła się na linii frontu. Wojna, zwana początkowo "Wielką Wojną", a potem "I wojną światową", trwała od 1914 do 1918 roku.
Wybuch wojny[]
Od czasu zjednoczenia Niemiec i Włoch, które naruszyły dotychczasową równowagę sił w Europie, rosły napięcia pomiędzy największymi europejskimi imperiami, rywalizującymi o dominację na kontynencie oraz w koloniach. Ich niepokój potęgowały dodatkowo przybierające na sile ruchy narodowowyzwoleńcze, m.in. na Bałkanach. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był jednak zamach w Sarajewie, 28 czerwca 1914 roku, w wyniku którego zamordowany został następca tronu Austro-Węgier, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Jego wynikiem był konflikt austriacko-serbski, który w następstwie zawartych sojuszy zamienił się w wojnę światową.
Dla Warszawy, znajdującej się pod zaborem rosyjskim, wojna rozpoczęła się tak naprawdę 1 sierpnia 1914 roku (30 lipca zmobilizowano załogę Cytadeli), kiedy to Rosja przystąpiła do konfliktu z Niemcami. Już 3 sierpnia powołany został do życia Komitet Obywatelski, który za zgodą Rosjan został przekształcony w Centralny Komitet Obywatelski. Organizacja zbudowała sieć lokalnych oddziałów na terenie całego Królestwa Polskiego oraz poza jego granicami (na terenie okupowanym przez Rosjan), zajmując się głównie ochroną poszkodowanych w wyniku działań wojennych, choć w praktyce ich działania rozszerzone były także na administrację oraz rejestrację strat wojennych.
Wybuch wojny był jednocześnie końcem pewnej prosperity w budowie warszawskich kamienic, które w ciągu kilku ostatnich lat sięgały w Warszawie niebotycznych wówczas wysokości ośmiu do dziewięciu kondygnacji. Wiele planów zaniechano (jak np. regulacji Młocin), wiele inwestycji porzucono (np. budowę zespołu domów czynszowych na Sewerynowie) lub zawieszono (jak np. budowę bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego na Michałowie), a wiele miało znaczne problemy z rozpoczęciem działalności – tak było choćby w przypadku nowo otwartego Domu Towarowego Jabłkowskich (ul. Bracka 25), który jednak poradził sobie pomimo utrudnień w zaopatrzeniu i transporcie. Realizacja niektórych inwestycji znacznie się wydłużyła, część ukończono dopiero po odzyskaniu niepodległości.
Rosyjska obrona miasta[]
Niemieckie sterowce bombardują Warszawę, 1914
Działania wojenne na froncie rosyjsko-niemieckim rozpoczęły się w sierpniu 1914 roku, gdzie pomimo pierwszego ataku strony rosyjskiej to Niemcy (po wygranej bitwie pod Tannenbergiem) przejęli inicjatywę i zaczęli zbliżać się w kierunku Warszawy. W związku z tym Centralny Komitet Obywatelski, pomimo początkowej niechęci władz carskich, przejmował coraz więcej zadań dotychczasowego magistratu oraz władzy rządowej – oprócz zabezpieczenia ludności cywilnej, posiadał także sekcje: Żywnościową, Lekarską, Finansową, Kobiecą, Pośrednictwa Pracy, Prawną, Informacyjno-Prasową i Pomocy dla Rezerwistów. W miejscu rosyjskiej policji sformowano straż obywatelską.
Okres wojenny był też trudny dla wielu warszawskich sklepów oraz lokali gastronomicznych, które musiały radzić sobie nie tylko z trudnościami w zaopatrzeniu i transporcie, ale także z brakiem rosyjskich garnizonów w mieście, które zazwyczaj generowały duży popyt na niektóre towary. Miasto dodatkowo zaczęły bombardować niemieckie sterowce – pierwsze pojawiły się już 26 września, jednak zostały odstraszone przez rosyjski ogień. Bombardowania miały miejsce także 10 października (zbombardowano Dworzec Wiedeński), 19 października (zbombardowano ul. Pawią), 22 października, 29 listopada (zbombardowano pl. Zielony z Pomnikiem Oficerów-Lojalistów) oraz 21 grudnia 1914 roku.
Rosjanie ewakuowali się z Warszawy 4 sierpnia 1915 roku, następnego dnia rano wysadzając w powietrze wszystkie mosty: Kierbedzia (około 6:30), przy Cytadeli (około 7:00) oraz Poniatowskiego (około 6:00), podpalając dworce Petersburski i Terespolski oraz niszcząc obiekty o znaczeniu strategicznym i wywożąc w głąb kraju znaczną część wyposażenia komunikacji miejskiej oraz warszawskich fabryk, zatrzymując tym samym ich działalność i znacznie pogarszając sytuację ekonomiczną w mieście. Wywieziono też wiele zbiorów, między innymi z Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.
Okupacja niemiecka[]
Wkroczenie wojsk niemieckich do miasta, 05.09.1915
.JPG){kind=link}
Zachowany dwujęzyczny napis reklamowy – ul. Emilii Plater 9/11
Niemcy wkroczyli do Warszawy 5 sierpnia 1915 roku, niemal natychmiast zajmując szereg obiektów na swoje potrzeby – jednym z nich była Cytadela. W jej działobitni zachodniej jeszcze tego samego dnia ustawiona została radiostacja, która miała nadać sygnał rozpoznawczy oraz utrzymywać kontakt z Kwaterą Główną. Natomiast już 6 sierpnia Komitet Obywatelski powołał Zarząd Miasta Warszawy.
Sytuacja polityczno-administracyjna[]
Niemcy po zajęciu Warszawy podjęli szereg inwestycji i działań mających wspierać ich wysiłek wojenny. Zajęty został Zamek Ujazdowski, przeznaczony na niemieckie koszary oraz szpital wojskowy (odstąpiony Polakom 10 kwietnia 1917 roku), zajęty został również cmentarz żołnierzy carskich na Powązkach, przeznaczony na pochówek niemieckich żołnierzy. Wokół miasta powstało także bardzo wiele maleńkich cmentarzy wojennych, m.in. w Gorzkiewkach. Na terenie Pola Mokotowskiego wystawiono halę dla sterowców (rozebraną w 1917 roku).
Okupanci, chcąc wkupić się w łaski Polaków, zezwolili jesienią na reaktywację polskiego szkolnictwa – wprowadzono obowiązek szkolny, w 1915 roku reaktywowano działalność Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego, ustanowiono wiele polskich szkół, a w 1916 roku powstało również Muzeum Narodowe. Nakazano likwidację dwujęzycznych napisów, co mieszkańcy skrupulatnie wykorzystali likwidując niemal wszystkie pozostałości rosyjskiego zaborcy.
Zmiany dotknęły także narzucane dotychczas nazwy ulic oraz monumenty – wiele nazw ulic zmieniono (np. Namiestnikowska na Floriańska lub Włodzimierska na Czackiego), rozpoczęto też likwidację niechcianych pomników. Zdemontowano dwa monumenty upamiętniające rosyjskie zwycięstwo w powstaniu listopadowym (przy ul. Pomnikowej i przy ul. Żwirowej), w 1917 roku zniknął też pomnik Iwana Paskiewicza sprzed Pałacu Prezydenckiego. W zamian upamiętniono krzyżami polskich bohaterów – Józefa Sowińskiego na Reducie Wolskiej (już 5 sierpnia 1915 roku) oraz uczestników bitwy na Olszynce Grochowskiej. Rozpoczęto też starania o odzyskanie przekształconych w cerkwie budynków i kościołów katolickich.
Dnia 8 kwietnia 1916 roku dokonano znacznego powiększenia granic Warszawy – w wyniku jednej decyzji powierzchnia miasta zwiększyła się z 3,3 do 11,5 tysiąca hektarów, włączając w granice takie dotychczasowe miejscowości jak Marymont, Powązki, Buraków, Koło, Czyste, Mokotów, Czerniaków, Siekierki, Gocław, Grochów, Targówek, Utrata, Bródno i Pelcowizna. Ludność miasta w wyniku jednej decyzji wzrosła o przeszło 100 tysięcy osób, a wszyscy już 14 lipca wzięli udział w wyborach do Rady Miejskiej. W okolicach miasta stworzono nowy podział na gminy. Dokonano także prowizorycznej odbudowy warszawskich mostów.
W 1916 roku powstał również Szkic wstępny planu regulacyjnego m.st. Warszawy, autorstwa Tadeusza Tołwińskiego, będący ówczesnym odpowiednikiem współczesnego studium zagospodarowania przestrzennego – zawierał on idee i propozycje rozwoju miasta oraz rozbudowy jego infrastruktury, w tym budowę linii średnicowej.
Sytuacja ekonomiczna[]
Choć z jednej strony Niemcy starali się przekonać do siebie Polaków, to z drugiej strony z właściwą sobie skrupulatnością przystąpili do rekwizycji i redystrybucji towarów, jakie mogły przydać się ich wysiłkowi wojennemu. Czego nie wywieźli Rosjanie, Niemcy przejęli i wykorzystali na własne potrzeby bądź przetworzyli. Zaczęto wywozić artykuły żywnościowe, co spowodowało trudności aprowizacyjne i ostatecznie doprowadziło do wprowadzenia systemu kartkowego. Jako pierwsze pojawiły się kartki na chleb, następnie na cukier, ziemniaki i inne towary.
Niemcy przystąpili też do częściowego porządkowania miasta – w wyniku ich decyzji oficjalnie zlikwidowano targowisko "Pociejów" przy ul. Bagno, jednak handel trwał tutaj nadal. Trwała rekwizycja i reglamentacja towarów, w 1917 roku wprowadzono kartki nawet na opał i węgiel. Jednocześnie okupant przyznał sobie monopol na niektóre produkty. Rósł więc czarny rynek, jednak ceny na nim doprowadzały do powolnej pauperyzacji społeczeństwa i do jego migracji na tereny wiejskie – w ciągu czterech lat wojny i okupacji liczba mieszkańców spadła o przeszło 100 tysięcy mieszkańców.
Działania Józefa Piłsudskiego[]
Zaraz po wkroczeniu Niemców w mieście ujawniła się Polska Organizacja Wojskowa, a od 15 sierpnia 1915 roku przebywał w Warszawie także Józef Piłsudski – mieszkał w Hotelu Francuskim przy pl. Dąbrowskiego 5. Przebywał jednak krótko (tylko do 17 sierpnia), dokonując wizytacji dowodzonych przez Tadeusza Żulińskiego oddziałów POW. Działalność prowadziły także inne partie – SDKPiL, PPS-Lewica i Bund zaczęły prowadzić liczne demonstracje domagające się poprawy sytuacji robotników.
Po raz kolejny Józef Piłsudski przybył 12 grudnia 1916 roku – był wówczas owacyjnie witany na Dworcu Wiedeńskim – najpierw zamieszkał w Hotelu Brühlowskim przy ul. Fredry 12, a od stycznia 1917 roku w kamienicy przy ul. Służewskiej 5. Wszedł w skład Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu, której siedziba znajdowała się w kamienicy przy ul. Mazowieckiej 11, prowadził także ćwiczenia Polskiej Organizacji Wojskowej (w rejonie Wesołej i Zielonej). Jego decyzją wprowadzono zalecenie dla żołnierzy, aby ci nie składali przysięgi na wierność Niemcom, co doprowadziło do "kryzysu przysięgowego", aresztowania wielu działaczy niepodległościowych, w tym 22 lipca 1917 roku samego Piłsudskiego, którego osadzono w twierdzy w Magdeburgu.
Upadek obu zaborców[]
Tablica dziękczynna przy kościele Matki Bożej Loretańskiej
W 1917 roku wybuch rewolucji w Rosji oraz pogarszająca się sytuacja Niemiec i Austro-Węgier na froncie zachodnim potęgowały manifestacje i wystąpienia, do jakich dochodziło w Warszawie. Represje tylko zwiększały siłę narodu i opór społeczny, 19 stycznia 1918 roku miał miejsce strajk powszechny – stanęły tramwaje, fabryki, urzędy. Demonstracje były pacyfikowane, jednak mieszkańcy byli już niemal pewni, że okupanci będą musieli się wycofać.
Na wieść o rewolucji w Niemczech, w dniu 8 listopada 1918 roku Warszawę potajemnie opuścił gubernator Hans von Beseler, zaś 10 listopada na Dworzec Wiedeński przyjechał pociąg ze zwolnionym z więzienia komendantem Legionów Polskich, Józefem Piłsudskim. Powitali go między innymi członek Rady Regencyjnej książę Zdzisław Lubomirski oraz dowódca Komendy Naczelnej POW Adam Koc, choć nie było aż takich tłumów jak dwa lata przedtem. Piłsudski zamieszkał w pensjonacie przy ul. Moniuszki 2a, gdzie pozdrawiały go entuzjastyczne tłumy warszawiaków. Potem przeprowadził się na ul. Mokotowską nr 50.
Przybycie marszałka stało się wezwaniem do rozbrojenia Niemców oraz usuwania widocznych na ulicach śladów ich obecności – w większości przypadków niechętni do stawiania oporu Niemcy poddawali się bez walki, choć w kilku przypadkach doszło do wymiany ognia. Dnia 11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna przekazała kontrolę nad wojskiem Józefowi Piłsudskiemu, co symbolicznie zostało uznane za dzień odzyskania przez Polskę niepodległości. Jednocześnie prowadził on rozmowy z różnymi stronnictwami politycznymi na temat utworzenia rządu, który oficjalnie utworzono 18 listopada. Natomiast z radiostacji na Cytadeli (założonej przez Niemców) 16 listopada wypuszczono w świat notyfikowany przez Piłsudskiego sygnał o proklamacji niepodległości przez Polskę:
- Jako Wódz Naczelny Armii Polskiej pragnę notyfikować rządom i narodom wojującym i neutralnym istnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski. Sytuacja polityczna w Polsce i jarzmo okupacji nie pozwoliły dotychczas narodowi polskiemu wypowiedzieć się swobodnie o swym losie. Dzięki zmianom, które nastąpiły w skutek świetnych zwycięstw armij sprzymierzonych – wznowienie niepodległości i suwerenności Polski staje się odtąd faktem dokonanym.
- Państwo Polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy, która przez sto czterdzieści lat ciążyła nad losami Polski – przez ustrój zbudowany na porządku i sprawiedliwości. Opierając się na Armii Polskiej pod moją komendą, mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej. Jestem przekonany, że potężne demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i braterskiego poparcia Polskiej Rzeczypospolitej Odrodzonej i Niepodległej.
Zobacz też[]
- Warszawa pod zaborami
- Centralny Komitet Obywatelski
- Warszawa w okresie międzywojennym