Cmentarz Wojskowy

Ten artykuł dotyczy cmentarza. Zobacz też: zespół przystankowy Powązki-Cmentarz Wojskowy.

Cmentarz Wojskowy (Dom Pogrzebowy) — Dom Przedpogrzebowy

Cmentarz Wojskowy (znany też jako Powązki Wojskowe) – cmentarz komunalny, który znajduje się na Powązkach w dzielnicy Żoliborz, przy ul. Powązkowskiej 43/45.

Historia[]

Cmentarz Wojskowy (pomnik powstańców styczniowych) — Kwatera powstańców styczniowych

Cm. Wojskowy (kwatera b — Kwatera batalionu "Zośka"

Cmentarz Wojskowy (Dolinka Katyńska) — Dolinka Katyńska

Cmentarz Wojskowy (nagrobek Bieruta) — Nagrobek Bolesława Bieruta

Cmentarz został założony w 1912 roku jako cmentarz żołnierzy carskich z warszawskiego garnizonu i początkowo zajmował jedynie niewielką przestrzeń w południowej części obecnej nekropolii, w sąsiedztwie znajdujących się niedaleko rosyjskich koszar oraz fortu. Na terenie cmentarza wzniesiono cerkiew św. Mikołaja, najpewniej przeniesioną z innego miejsca, oraz ozdobną bramę wjazdową z cebulastą kopułą. Z tego okresu do dzisiaj pozostały trzy groby.

Podczas I wojny światowej teren ten przejęli Niemcy, którzy na północ od istniejącego cmentarza zaczęli grzebać poległych w walkach Niemców – łącznie mogło zostać ich pochowanych aż 20 tysięcy. Oba cmentarze zbliżały się ku sobie, wobec czego w 1918 roku zostały oficjalnie połączone i oficjalnie rozplanowane, a w 1921 roku nekropolia uzyskała rangę cmentarza wojskowego – pochowano tutaj uczestników powstań narodowych, w tym listopadowego i styczniowego. W okresie międzywojennym cerkiew przebudowano na kaplicę katolicką, a w bramie wjazdowej zdemontowano szczyt z kopułą, w pobliżu cmentarza powstał także kościół św. Jozafata. W 1937 roku cmentarz powiększono do 17,2 hektarów.

Podczas II wojny światowej część cmentarza została wydzielona na pochówki dla Niemców, zaś w wyniku walk nagrobki i ogrodzenie uległo zniszczeniu jedynie z niewielkim stopniu. Wkrótce po wojnie chowano tutaj między ciała ekshumowane z innych miejsc Warszawy (np. z cmentarza przy Szpitalu Ujazdowskim czy spod murów miejskich, gdzie pochowano poległych w wyniku wybuchu samochodu-pułapki) oraz niemieckich jeńców, jednak groby tych ostatnich usunięto w latach 50. XX wieku. Teren Cmentarza Wojskowego był też najpewniej miejscem tajnych pochówków ofiar ówczesnej Służby Bezpieczeństwa (obecnie trwają poszukiwania szczątków m.in. Witolda Pileckiego i Augusta E. Fieldorfa), kilka szczątków udało się zidentyfikować w 2012 roku. W pobliżu tych miejsc chowano później również prominentnych działaczy ówczesnego ustroju.

W 1964 roku nekropolia została przejęta przez miasto, stając się cmentarzem komunalnym – nekropolię powiększono o kilka hektarów i przystąpiono do modernizacji cmentarza, wykonanej w latach 1966-1969 według projektu Elżbiety Jankowskiej z zespołem. Wówczas wybudowano nowy dom przedpogrzebowy (projektu Z. Gnassa, R. Sobolewskiego i E. Wakulicz) w miejscu rozebranej, drewnianej kaplicy, oraz stworzono nową bramę wjazdową od strony ul. Powązkowskiej. W 1998 roku przywrócono tradycyjną nazwę "Cmentarz Wojskowy". W 2010 roku, w siedem miesięcy po katastrofie smoleńskiej, odsłonięto pomnik katastrofy smoleńskiej, natomiast w 2012 roku rozpoczęto ekshumacje ofiar terroru komunistycznego, pochowanych w tzw. kwaterze Na Łączce – w ich ramach w 2012 roku wykopano szczątki 117 osób, zaś w 2013 roku 92 osób, w większości zamordowanych strzałem w tył głowy. Część szczątków pochowano na Cmentarzu Północnym, na 2014 rok planowano utworzenie specjalnej kwatery na Cmentarzu Wojskowym, w której pochowano by wszystkie odnalezione w kwaterze "Ł" szczątki – zadecydowano też, że kwatera ta otrzyma status cmentarza wojennego, a wpis został dokonany pod koniec października. Konkurs na koncepcję kwatery-mauzoleum rozpisano jednak dopiero w grudniu 2014 roku i co prawda rozstrzygnięto w marcu 2015 roku, jednak po kilku dniach okazało się, że zwycięski projekt jest plagiatem – w tej sytuacji kilkanaście dni później zespół konkursowy rekomendował do realizacji projekt Jana Kuki i Michała Dąbka, który wcześniej otrzymał wyróżnienie, jednak wobec tego projektu też pojawiły się zarzuty o plagiat. Prace rozpoczęto pod koniec czerwca 2015 roku, pierwszy fragment ma być odsłonięty 27 września 2015 roku, a całość będzie gotowa w 2016 roku.

Pod koniec 2013 roku pojawiła się również zapowiedź, aby na Cmentarzu Wojskowym ustawić pomnik Chwały Lotnikom Polskim – pomysł zaaprobowała prezydent miasta Hanna Gronkiewicz-Waltz, w 2015 roku ma zostać wmurowany kamień węgielny, zaś odsłonięcie pomnika przewidziane jest na 5 listopada 2018 rok – jest to data pierwszego lotu wojskowego polskiego samolotu, kiedy to dwaj polscy piloci, Stefan Bastyr i Janusz de Beaurain, wzbili się w powietrze dwupłatowcem z lwowskiego lotniska Lewandówka i następnie zbombardowali wycofujących się spod dworca kolejowego Ukraińców.

Wygląd współczesny[]

Cmentarz Wojskowy zajmuje współcześnie obszar 24 hektarów i jest zlokalizowany pomiędzy ul. Powązkowską, al. Obrońców Grodna, al. Prymasa Tysiąclecia oraz planowaną ul. Krasińskiego, brama główna wiedzie od strony ul. Powązkowskiej. Od wejścia w głąb cmentarza wiedzie Aleja Główna, przechodząca dalej w Pierwszą Aleję Zasłużonych (utworzoną w 1925 roku), która jest jedną z trzech takich alei – Druga odchodzi zaraz za bramą w kierunku zachodnim, zaś Trzecia jest prostopadła do Pierwszej w głębi cmentarza.

Na cmentarzu znajdują się także liczne kwatery poświęcone konkretnym jednostkom wojskowym z różnych okresów – istnieją więc kwatera powstańców styczniowych (C13), kwatera żołnierzy I wojny światowej (A5), kwatery żołnierzy wojny polsko-bolszewickiej (osiem kwater) i przede wszystkim liczne kwatery żołnierzy II wojny światowej – Armii Krajowej, Armii Ludowej, Gwardii Ludowej, Kościuszkowców oraz ofiar niemieckiego terroru. Wśród nich wyróżniają się tzw. "Kwatera na Łączce" oraz "Dolinka Katyńska". Na terenie nekropolii znajduje się również cmentarz polskokatolicki.

Pochowani na cmentarzu[]

Henryk Arctowski (1871-1958), geograf, podróżnik,
Grażyna Bacewicz (1909-1969, skrzypaczka, kompozytorka,
Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944), poeta,
Stefan Bałuk (1914-2014), cichociemny, powstaniec warszawski,
Władysław Bartoszewski (1920-2015), historyk, polityk, powstaniec warszawski,
Józef Beck (1894-1944), polityk, dyplomata,
Bolesław Bierut (1892-1956), działacz komunistyczny, prezydent Polski,
Ignacy Boerner (1906-1962), minister, inicjator budowy Boernerowa,
Roman Bogucki (1904-1943), członek Gwardii Ludowej, dowódca zamachu na Cafe Club,
Tadeusz Borowski (1922-1951), poeta, publicysta,
Kazimierz Brokl (1877-1939), historyk sztuki,
Stanisław Broniewski (1915-2000), komendant Szarych Szeregów,
Władysław Broniewski (1897-1962), poeta, tłumacz,
Jan Brzechwa (1898-1966), prawnik, poeta,
Leonard Buczkowski (1900-1967), reżyser, scenarzysta filmowy,
Jan Bytnar (1921-1943), żołnierz zbrojnego podziemia,
Stanisław Bytnar (1897-1945), ojciec Jana Bytnara,
Zdzisława Bytnar (1901-1994), matka Jana Bytnara,
Alina Centkiewicz (1907-1993), podróżniczka, polarniczka,
Antoni Chruściel (1895-1960), generał, żołnierz zbrojnego podziemia,
Grzegorz Ciechowski (1957-2001), poeta, kompozytor,
Jan Cybis (1897-1972), malarz,
Walerian Czuma (1890-1962), generał, dowódca obrony Warszawy,
Aleksy Dawidowski (1920-1943), żołnierz zbrojnego podziemia,
Ksawery Dunikowski (1875-1964, rzeźbiarz, malarz, pedagog,
Jerzy Ficowski (1924-2006), poeta, eseista,
August Emil Fieldorf (1895-1953), generał, członek zbrojnego podziemia,
Franciszek Fiszer (1860-1937), filozof,
Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953), poeta,
Tadeusz Gajcy (1922-1944), poeta, żołnierz zbrojnego podziemia,
Bronisław Geremek (1932-2008), polityk, poseł, historyk,
Antoni Godlewski (1923-1944), żołnierz zbrojnego podziemia,
Władysław Gomułka (1905-1982), polityk, I sekretarz KC PZPR,
Kazimierz Górski (1921-2006), piłkarz, trener,
Alfred Gradstein (1904-1954), kompozytor, twórca pieśni masowych,
Stanisław Grzesiuk (1918-1963), pisarz, piewca gwary warszawskiej,
Stefania Grodzieńska (1914-2010), pisarka, aktorka,
Adama Hanuszkiewicz (1924-2011), aktor,
Stanisław Huskowski (1922-1944), żołnierz zbrojnego podziemia,
Roman Indrzejczyk (1931-2010), duchowny katolicki, kapelan prezydenta RP,
Piotr Jaroszewsicz (1909-2002), polityk komunistyczny, premier,
Wojciech Jaruzelski (1923-2014), generał Wojska Polskiego, I sekretarz KC PZPR, prezydent Polski,
Jacek Kaczmarski (1957-2004), poeta, piosenkarz,
Zygmunt Kaczyński (1914-1984), członek zbrojnego podziemia,
Sylwester Kaliski (1925-1978), generał, profesor, inżynier,
Aleksander Kamiński (1903-1978), harcmistrz, przywódca Szarych Szeregów
Ryszard Kapuściński (1932-2007), dziennikarz, pisarz, korespondent zagraniczny,
Roman Kiźny (1910-1986), żołnierz zbrojnego podziemia,
Leszek Kołakowski (1927-2009), filozof,
Władysław Kopaliński (1907-2007), tłumacz, twórca "Słownika wyrazów obcych",
Tadeusz Komorowski (1895-1966), generał,
Tadeusz Konwicki (1926-2015), prozaik, reżyser,
Marek Kotański (1942-2002), psycholog, terapeuta, twórca Markotu i Monaru,
Jacek Kuroń (1934-2004), polityk, członek opozycji antykomunistycznej,
Stefan Kuryłowicz (1949-2011), architekt,
Tadeusz Kutrzeba (1885-1947), generał,
Eryk Lipiński (1908-1991), karykaturzysta,
Tadeusz Łomnicki (1927-1992), aktor teatralny i filmowy, reżyser,
Jan Machulski (1928-2008), aktor filmowy i teatralny, reżyser,
Julian Marchlewski (1866-1925), działacz komunistyczny,
Franciszek Mazurkiewicz (1901-1944), dowódca batalionu "Miotła",
Jan Mazurkiewicz (1896-1988), dowódca zgrupowania "Radosław",
Waldemar Milewicz (1956-2004), dziennikarz, korespondent wojenny,
Andrzej Munk (1921-1961), reżyser,
Józef Oleksy (1946-2015), polityk,
Konrad Okolski (1923-1944), żołnierz zbrojnego podziemia,
Leopold Okulicki (1898-1946), generał, żołnierz zbrojnego podziemia,
Edward Osóbka-Morawski (1909-1997), premier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej,
Tadeusz Pełczyński (1892-1985), generał, żołnierz zbrojnego podziemia,
Bronisław Pietraszewicz (1922-1944), żołnierz zbrojnego podziemia,
Marian Rejewski (1905-1980), matematyk, kryptolog,
Aleksander Rejman (1914-2005), ogrodnik, pracownik SGGW,
Zbigniew Religa (1938-2009), kardiochirurg, polityk,
Zbigniew Romaszewski (1940-2014), polityk, senator,
Andrzej Romocki (1923-1944), żołnierz zbrojnego podziemia,
Stefan Rowecki (1895-1944), generał,
Kazimierz Rudzki (1911-1976), aktor,
Hanka Sawicka (1917-1943), działaczka zbrojnego podziemia,
Leon Schiller (1887-1954), reżyser, scenarzysta, kompozytor,
Marian Senger (1923-1944), żołnierz zbrojnego podziemia,
Stanisław Sieradzki (1921-2009), żołnierz zbrojnego podziemia,
Wojciech Siemion (1928-2010), aktor teatralny i filmowy,
Kamila Skolimowska (1982-2009), lekkoatletka,
Sławomir Skrzypek (1963-2010), inżynier, ekonomista, prezes NBP,
Walery Sławek (1879-1939), polityk, premier,
Marian Spychalski (1906-1980), architekt, prezydent Warszawy, działacz partyjny,
Stanisław Sosabowski (1892-1967, generał,
Andrzej Strug (1871-1937), pisarz, publicysta,
Michał Sumiński (1915-2011), podróżnik, prezenter telewizyjny,
Tadeusz Sygietyński (1896-1955, kompozytor, pianista,
Helena Syrkus (1900-1982), architekt,
Szymon Syrkus (1893-1964), architekt,
Józef Szczepański (1923-1944), żołnierz zbrojnego podziemia,
Władysław Szpilman (1911-2000), kompozytor, pianista,
Szymon Szurmiej (1923-2014), aktor, reżyser, dyrektor Teatru Żydowskiego,
Arnold Szyfman (1882-1967), dyrektor Teatru Polskiego,
Jan Świderski (1916-1988), aktor,
Karol Świerczewski (1897-1947), działacz komunistyczny, generał Ludowego Wojska Polskiego,
Michał Tokarzewski-Karaszewicz (1893-1964), generał,
Stanisław Tołwiński (1895-1969), urbanista, prezydent Warszawy
Julian Tuwim (1894-1953), poeta,
Wacław Weker (1891-1944), architekt,
Kazimierz Wichniarz (1915-1995), aktor,
Zbigniew Zapasiewcz (1934-2009), aktor, reżyser, pedagog,
Aleksander Zawadzki (1899-1964), polityk, Przewodniczący Rady Państwa,
Tadeusz Zawadzki (1921-1943), żołnierz zbrojnego podziemia,
Aleksander Zelwerowicz (1877-1955), aktor, reżyser, dyrektor teatralny,
Mira Zimińska-Sygietyńska (1901-1997), aktorka,
Aleksander Żabczyński (1900-1958), aktor,
Wojciech Żukrowski (1916-2000), pisarz.