Nie podano opisu zmian |
|||
| (Nie pokazano 38 wersji utworzonych przez 8 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| − | {{DisambigR|placu|[[Aleja Piłsudskiego na Polu Mokotowskim|Aleja Piłsudskiego |
+ | {{DisambigR|placu|[[Aleja Piłsudskiego na Polu Mokotowskim|Aleja Piłsudskiego w Dzielnicy Piłsudskiego]], [[Aleja Piłsudskiego|Aleja Piłsudskiego w Wesołej]] oraz [[Zespół przystankowy Plac Piłsudskiego]]}} |
| − | {{Zabytek|left|511/1}} |
||
{{Plac_infobox |
{{Plac_infobox |
||
| − | |nazwa_placu= |
+ | |nazwa_placu=Marszałka Józefa Piłsudskiego |
|rejon_MSI=[[Śródmieście Północne]] |
|rejon_MSI=[[Śródmieście Północne]] |
||
|dzielnica=[[Śródmieście]] |
|dzielnica=[[Śródmieście]] |
||
| − | |zdjęcie= |
+ | |zdjęcie=Plik:Plac_Pilsudskiego_dzis.jpg |
| − | |opis= |
+ | |opis=pl. Piłsudskiego |
| − | |rok=[[ |
+ | |rok=[[Historia w XVII wieku|XVII wiek]] |
|numery=1-9 |
|numery=1-9 |
||
| − | |komunikacja_miejska=''{{przystanek|Plac Piłsudskiego}}''}} |
+ | |komunikacja_miejska=''{{przystanek|Plac Piłsudskiego}}''}}{{Zabytek|right|511/1}} |
| ⚫ | '''[[Ulice|Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego]]''' (dawniej także '''plac Saski''' oraz '''plac Zwycięstwa''') – jeden z najważniejszych i najbardziej reprezentacyjnych placów [[Warszawa|Warszawy]], położony w [[Śródmieście Północne|Śródmieściu Północnym]], stanowi fragment [[Oś Saska|Osi Saskiej]]. Ulokowany jest u zbiegu [[Ulica Wierzbowa w Śródmieściu|ul. Wierzbowej]], [[Ulica Focha|ul. Focha]], [[Ulica Ossolińskich|ul. Ossolińskich]], [[Ulica Tokarzewskiego-Karaszewicza|ul. Tokarzewskiego-Karaszewicza]] oraz [[Ulica Królewska|ul. Królewskiej]]. |
||
| ⚫ | |||
| + | |||
| ⚫ | |||
| + | Patronem placu jest marszałek '''[[Józef Piłsudski]]''' ([[1867]] – [[1935]]), działacz niepodległościowy, naczelnik państwa, naczelny wódz armii oraz marszałek Polski. Jego imię w przeszłości odnosiło się także do innych [[Ulica Piłsudskiego|ulic, alej oraz arterii]] na terenie [[Warszawa|Warszawy]]. |
||
| ⚫ | '''[[Ulice|Plac |
||
==Historia== |
==Historia== |
||
| + | Historia powstania placu nierozerwalnie związana jest z istniejącymi tutaj rezydencjami, z których największą rolę odegrał [[Historia w XVII wieku|XVII-wieczny]] [[Pałac Saski|pałac Morsztynów]], gdyż kilkadziesiąt lat później stał się on przedmiotem zainteresowania króla [[August II Mocny|Augusta II]], który zakupił [[Pałac Saski|pałac]] wraz z przyległymi posesjami i za sprawą architektów [[Joachim Daniel Jauch|Joachima Daniel Jaucha]] i [[Karol Fryderyk Pöppelmann|Karola Fryderyka Pöppelmanna]] rozpoczął budowę [[Pałac Saski|nowego pałacu]]. Miał on stać się fragmentem większego założenia, zwanego [[Oś Saska|Osią Saską]], zaś od frontu, od strony [[Trakt Królewski|Traktu Królewskiego]] ukształtowany został dziedziniec, który w przyszłości miał stać się placem. Na tyłach [[Pałac Saski|pałacu]] urządzono też [[Ogród Saski|ogród]], który 17 maja [[1727]] roku udostępniony został szerokiej publiczności. |
||
| − | Plac ukształtował się z dziedzińca pierwotnego [[Pałac Saski|pałacu Morsztyna]], który z czasem przeszedł w ręce króla [[August II|Augusta II]] i stał się pałacem Saskim. Wówczas też stał się częścią założenia [[Oś saska|osi saskiej]], dzieła saskich architektów: [[Karol Fryderyk Pöppelmann|Karola F. Pöppelmana]] i [[Joachim Daniel Jauch|Joachima D. Jaucha]]. W [[1791]] roku stał się ogólnodostępny, a około [[1814]] roku uzyskał oficjalną nazwę '''plac Saski'''. W [[1841]] roku ustawiono na nim [[pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową]], który w [[1894]] roku musiał zostać przeniesiony na [[Dąbrowskiego (plac)|plac Zielony]] w związku z planami budowy [[Sobór św. Aleksandra Newskiego|soboru]]. |
||
| ⚫ | |||
| − | W latach [[1894]]-[[1912]] wybudowano na placu [[sobór św. Aleksandra Newskiego]], gmach, który miał świadczyć o rosyjskiej potędze oraz dominującej pozycji [[Kościoły i związki wyznaniowe|kościoła prawosławnego]] w [[Warszawa|Warszawie]] i [[Polska|Polsce]]. Kiedy jednak Polska [[Warszawa w okresie międzywojennym|odzyskała niepodległość]] w [[1918]] roku, zadecydowano o rozbiórce cerkwi, czego dokonano do [[1926]] roku, pomimo wielu sprzeciwów. [[Warszawa w okresie międzywojennym|W okresie międzywojennym]] dziedziniec [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]] był reprezentacyjnym placem [[Warszawa|Warszawy]]. W [[1923]] roku na placu ustawiony odzyskany od Rosjan [[Pomnik Józefa Poniatowskiego]], a w [[1925]] roku w kolumnadzie [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]] urządzono [[Grób Nieznanego Żołnierza]]. W [[1928]] roku plac uzyskał imię marszałka [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]]. Planowana była budowa pod placem stacji [[metro|metra]] ([http://img98.imageshack.us/i/placpisudskiegoprojektm.jpg/ projekt]). |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| + | W [[1791]] roku dziedziniec pałacowy stał się ogólnodostępny, zaś 17 kwietnia [[1794]] roku odbyła się na nim jedna z największych bitew [[insurekcja warszawska|insurekcji warszawskiej]], zakończona odparciem wojsk rosyjskich idących na odsiecz uwięzionemu na [[Ulica Miodowa|ul. Miodowej]] rosyjskiemu ambasadorowi [[Osip Igelström|Osipowi Igelströmowi]]. W wyniku samych walk [[pałac Saski]] uległ uszkodzeniu. Około [[1814]] roku plac uzyskał oficjalną nazwę '''''plac Saski''''', stając się jednocześnie miejscem ćwiczeń i parad wojskowych. Po upadku [[powstanie listopadowe|powstania listopadowego]] pojawiła się wizja wybudowania pośrodku placu ogromnej wieży artyleryjskiej, która mogłaby w razie potrzeby ostrzeliwać miasto – pomysł ten uznano jednak za zbyt kuriozalny, przez co odrzucono go, a w zamian zrealizowano zamysł [[Cytadela|Cytadeli Aleksandryjskiej]] na [[Żoliborz]]u. |
||
| + | Kolejnym przekształceniom plac uległ [[Historia w XIX wieku|w latach 30. i 40. XIX wieku]] wraz z przebudową [[pałac Saski|pałacu Saskiego]], zaś pośrodku placu 29 listopada [[1841]] roku, czyli w 11. rocznicę wybuchu [[powstanie listopadowe|powstania listopadowego]], odsłonięty został [[pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową]]. Od [[1862]] roku w [[Pałac Saski|pałacu Saskim]] mieściło się także Dowództwo III Warszawskiego Okręgu Wojskowego. [[pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową|Pomnik]] dominował nad placem aż do [[1894]] roku, kiedy to przeniesiono go na [[Plac Dąbrowskiego|pl. Zielony (ob. pl. Dąbrowskiego)]], natomiast w jego miejscu rozpoczęto budowę monumentalnego [[Sobór Aleksandra Newskiego|Soboru Aleksandra Newskiego]] wraz z 70-metrową dzwonnicą, który zdominować miał przestrzeń miejską i po wsze czasy utrwalać [[Historia w XIX wieku#Fin de siecle|panowanie rosyjskiej władzy]] i [[Kościoły i związki wyznaniowe|kościoła prawosławnego]] na ziemiach polskich. |
||
| − | {{youtube|<youtube width="250" height="250">DyG-pCPKXG8</youtube>|right|Kolorowy film z przedwojennego placu}} |
||
| − | [[Warszawa w okresie II wojny światowej|Podczas II wojny światowej]], w [[1940]] roku, plac przemianowano na '''Adolf-Hitler-Platz''', postawiono na nim wielką literę "V", będącą symbolem niemieckiej wiktorii - została ona spalona przez podziemie w ramach małego sabotażu. W [[Pałac Saski|pałacu Saskim]] mieścił się hitlerowski sztab oraz urzędował niemiecki gubernator. Podczas [[powstanie warszawskie|powstania warszawskiego]] zabudowa placu uległa zniszczeniu, przetrwała jedynie kolumnada [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]] z [[Grób Nieznanego Żołnierza|Grobem Nieznanego Żołnierza]]. |
||
| + | Budowa [[Sobór Aleksandra Newskiego|soboru]] dobiegła końca w [[1912]] roku, jednak już w [[1915]] roku Rosjanie opuścili [[Warszawa|Warszawę]], a w ich miejsce przyszły [[I wojna światowa|okupacyjne wojska niemieckie]], które przekształciły [[Sobór Aleksandra Newskiego|sobór]] w ewangelicki kościół garnizonowy św. Henryka. [[Historia międzywojenna|Po odzyskaniu niepodległości]] w [[1918]] roku rozpoczęły się dyskusje, co zrobić z [[Sobór Aleksandra Newskiego|kłopotliwym soborem]] – choć pojawiały się pomysły jego pozostawienia i przebudowania na kościół katolicki, ostatecznie zapadła decyzja o jego wyburzeniu. [[Historia międzywojenna|W okresie międzywojennym]] plac Saski był najbardziej reprezentacyjnym placem miasta, w [[Pałac Saski|pałacu Saskim]] ulokował się Sztab Generalny Wojska Polskiego, przed nim 3 maja [[1923]] roku odsłonięto [[pomnik Józefa Poniatowskiego]], zaś w pałacowych arkadach 2 listopada [[1925]] roku stworzono [[Grób Nieznanego Żołnierza]]. W [[1926]] roku zakończono również rozbiórkę [[Sobór Aleksandra Newskiego|soboru św. Aleksandra Newskiego]]. |
||
| − | [[Warszawa w okresie PRL-u|Po wojnie]] władze komunistyczne zdecydowały o nieodbudowywaniu [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]], zachowano jedynie ocalałą kolumnadę, w której umieszczono ponownie [[Grób Nieznanego Żołnierza]]. Sam plac krótko ponownie nazywał się '''placem Saskim''', natomiast w [[1946]] roku przemianowano go na '''plac Zwycięstwa'''. 2 czerwca [[1979]] roku na tym placu papież Jan Paweł II odprawił pamiętną mszę podczas swojej pierwszej pielgrzymki do [[Polska|Polski]], podczas której padły słynne słowa: ''Niech zstąpi duch twój. I odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi'' ([http://www.wikisource.pl/wiki/Niech_zst%C4%85pi_Duch_Tw%C3%B3j tekst homilii]). Dla upamiętnienia tego wydarzenia w latach osiemdziesiątych układano krzyż z kwiatów w miejscu, gdzie stał ołtarz, co zmusiło władze do zamknięcia płyty placu pod pretekstem przebudowy. [[Warszawa pod koniec XX wieku|Po upadku komunizmu]], w [[1990]] roku przywrócono placowi imię marszałka [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]]. Jan Paweł II ponownie odprawił mszę na placu 13 czerwca [[1999]] roku. 26 maja [[2006]] roku [[Wizyta Apostolska Benedykta XVI w Warszawie|papież Benedykt XVI odprawił]] na placu Piłsudskiego mszę w ramach swojej pielgrzymki, w tym samym miejscu, w którym 27 lat wcześniej mszę odprawił jego poprzednik, papież Jan Paweł II. [[Kwiecień 2010|17 kwietnia]] [[2010]] roku na placu odbędą się [[uroczystości pogrzebowe Lecha Kaczyńskiego|uroczystości pogrzebowe]] [[Lech Kaczyński|Lecha Kaczyńskiego]] i ofiar katastrofy samolotu rządowego w Smoleńsku. |
||
| + | {{youtube|[[Plik:Malowana Warszawa I (Colourful Warsaw I)|250 px]]|right|Kolorowy film z placu Piłsudskiego<br>([[Historia międzywojenna|około 1939 roku]])}} |
||
| − | Obecnie władze Warszawy planują odbudowę [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]]. Prace archeologiczne prowadzone na placu doprowadziły do okrycia [[Wrzesień 2006|6 września]] [[2006]] roku fragmentów podziemia [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]] oraz później także [[Wały Zygmuntowskie|fortyfikacji ziemnych]] [[Warszawa w XVII wieku|z XVII wieku]], a pomiędzy nimi rozmaite przedmioty: naczynia, kafle i monety. Jednak ze względu na brak pieniędzy podziemia zasypano, a odbudowę [[Pałac Saski|pałacu]] odsunięto w czasie. [[Forum Rozwoju Warszawy]] przygotowało również swój własny projekt przebudowy placu, zakładający nie tylko odbudowę [[Pałac Saski|pałacu]] i przyległych kamienic, ale także dobudowę dwóch oficyn po północnej oraz południowej stronie placu. Od [[Kwiecień 2009|6 kwietnia]] do [[Czerwiec 2009|6 czerwca]] [[2009]] roku na placu ustawiono krzyż poświęcony papieżowi Janowi Pawłowi II i mszom, który celebrował na tym placu. |
||
| + | W [[1926]] roku rozpisano pierwszy konkurs urbanistyczno-architektoniczny na uporządkowanie placu, w którym ostatecznie za zwycięski uznany projekt [[Antoni Jawornicki|Antoniego Jawornickiego]] i [[Karol Schase|Karola Schasego]], który zakładał dobudowanie pałacowi bocznych oficyn – koncepcja nie została jednak zrealizowana. W [[1928]] roku plac uzyskał też swoją współczesną nazwę – '''''plac Józefa Piłsudskiego''''', co spotkało z protestami przedstawicieli Narodowej Demokracji. Kolejny konkurs rozstrzygnięty został w [[1935]] roku, a laureatami pierwszej nagrody zostali [[Kazimierz Tołłoczko]] oraz [[Jan Kukulski]] – ich projekt, oprócz zapisanego w warunkach konkursu [[Tunel pod Ogrodem Saskim|tunelu na osi wschód-zachód]], który łączyłby {{plac|Żelaznej Bramy}} z wylotem na [[Ulica Karowa|ul. Karowej]] oraz [[Most Józefa Piłsudskiego|mostem na Pragę]], zaproponował spokojną zabudowę o wyważonym gabarycie nawiązującym do [[Dom bez Kantów|Domu bez Kantów]], jednakże złamaną dwoma punktowcami na północnym i południowym skraju placu, brązową kolumną z posągiem Nike, pomnikiem [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] oraz dwoma rzędami brązowych pomników zasłużonych żołnierzy. Projekt miał wskazywać kulturową dominację człowieka, nie przewidywał więc żadnych drzew – tego efektem mogło być choćby wycięcie, pomimo protestów, dwóch samotnych sosen na placu, które pamiętały jeszcze [[Historia w XIX wieku|XIX-wieczne]] ogródki kawiarniane. Pod placem przewidywano także budowę [[metro|stacji metra]]. |
||
| + | [[Plik:Rozdawanie niemieckich ulotek.jpg|right|thumb|250px|Plac Piłsudskiego w [[1939]] roku, w tle spalony parter [[Pałac Kronenberga|pałacu Kronenberga]]]] |
||
| − | Współcześnie na placu odbywają się obchody wielu świąt państwowych, m.in. rocznica zwycięstwa w [[Bitwa warszawska 1920 roku|bitwie warszawskiej 1920 roku]] czy obchody Dnia Niepodległości. |
||
| + | Wszelkie plany i zamierzenia dotyczące pl. Piłsudskiego przerwał [[II wojna światowa|wybuch II wojny światowej]], zaś już 1 października [[1940]] roku Niemcy uroczyście zmienili nazwę placu na '''''Adolf-Hitler-Platz''''' (pl. Adolfa Hitlera) – całą przestrzeń udekorowano flagami ze swastykami, a [[pomnik Józefa Poniatowskiego]] zasłonięto sztandarem z nową nazwą placu. Na placu postawiono także pięciometrową literę "V", która była symbolem niemieckiej wiktorii, jednakże została ona spalona w ramach akcji małego sabotażu. Pobliski [[pałac Saski]] stał się również siedzibą niemieckiego sztabu oraz gubernatora, który został tam uwięziony w pierwszych dniach [[powstanie warszawskie|powstania warszawskiego]] i dopiero po kilku dniach Niemcy przebili się przez [[Ulica Elektoralna|ul. Elektoralną]]. Zabudowa placu uległa zniszczeniu już po upadku [[Powstanie warszawskie|powstania]], gdyż [[pałac Saski]], [[pałac Brühla]] oraz [[pomnik Józefa Poniatowskiego]] zostały wysadzone w powietrze. Przetrwała jedynie [[Pałac Saski|kolumnada]] z [[Grób Nieznanego Żołnierza|Grobem Nieznanego Żołnierza]]. |
||
| + | |||
| + | [[Plik:Krzyż upamiętniający mszę świętą JPII w 1979 roku.JPG|right|thumb|250px|Krzyż upamiętniający msze celebrowane przez Jana Pawła II]] |
||
| + | [[Plik:Plac Piłsudskiego.JPG|right|thumb|250px|Plac Piłsudskiego współcześnie ([[2015]])]] |
||
| ⚫ | |||
| + | Zaraz [[Historia powojenna|po wojnie]] plac nosił jeszcze nazwę '''''plac Saski''''', zaś w [[1946]] roku został przemianowany na '''''plac Zwycięstwa'''''. Władze komunistyczne zadecydowały o nieodbudowywaniu [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]], wobec czego zachowano jedynie ocalałą kolumnadę z [[Grób Nieznanego Żołnierza|Grobem Nieznanego Żołnierza]]. Od północy odsłonięto widok na tylną elewację [[Teatr Wielki|Teatru Wielkiego]], zaś po południowej stronie [[Historia powojenna|w latach 70. XX wieku]] wybudowano [[hotel Victoria]]. Dnia 2 czerwca [[1979]] roku na placu, na zaprojektowanym przez [[Jerzy Kalina|Jerzego Kalinę]] ołtarzu odbyła się celebrowana przez Jana Pawła II msza święta dla ponad 500 tysięcy wiernych, na której padły słynne słowa: ''Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!'' ([http://www.wikisource.pl/wiki/Niech_zst%C4%85pi_Duch_Tw%C3%B3j tekst homilii]). Krzyż z tamtego ołtarza po latach znalazł się przy [[Kościół św. Maksymiliana Kolbego|kościele św. Maksymiliana Kolbego]] na [[Ulica Rzymowskiego|ul. Rzymowskiego]]. Ponadto 31 maja [[1981]] roku na placu odbył się uroczystości pogrzebowe kardynała [[Stefan Wyszyński|Stefana Wyszyńskiego]], zaś [[Historia powojenna|podczas stanu wojennego]] na płycie placu układane były krzyże z kwiatów, co zmusiło władze do zamknięcia placu pod pretekstem remontu nawierzchni. |
||
| + | |||
| + | W [[1990]] roku przywrócona została nazwa '''''plac Józefa Piłsudskiego''''', tutaj też 13 czerwca [[1999]] roku odbyła się kolejna msza celebrowana przez Jana Pawła II oraz 26 maja [[2006]] roku przez [[Wizyta apostolska Benedykta XVI|Benedykta XVI]]. W międzyczasie powstał też biurowiec [[Metropolitan]] oraz powrócono do zamysłu odbudowy [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]], z czym związane były przeprowadzone we [[Wrzesień 2006|wrześniu]] [[2006]] roku prace archeologiczne – podczas nich odkryte zostały fragmenty podziemi [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]] oraz później także [[Wały Zygmuntowskie|fortyfikacji ziemnych]] [[Historia w XVII wieku|z XVII wieku]], a pomiędzy nimi rozmaite przedmioty: naczynia, kafle i monety. Ze względu jednak na brak pieniędzy odkrycia zasypano, a odbudowę [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]] odsunięto w czasie. W [[2009]] roku na placu odsłonięto także pamiątkowy krzyż, poświęcony Janowi Pawłowi II oraz obu mszom, które odprawiał na placu. |
||
| + | |||
| + | Dnia [[Kwiecień 2010|17 kwietnia]] [[2010]] roku na placu miały miejsce [[uroczystości pogrzebowe Lecha Kaczyńskiego|uroczystości pogrzebowe]] [[Lech Kaczyński|Lecha Kaczyńskiego]] i ofiar katastrofy samolotu rządowego w Smoleńsku, zaś [[Czerwiec 2010|6 czerwca]] odbyła się beatyfikacja [[Jerzy Popiełuszko|ks. Jerzego Popiełuszki]]. W [[2013]] roku pojawiła się propozycja wymiany nawierzchni placu na płyty granitowe oraz szlachetną kostkę betonową, które utworzą kratkę o wymiarach 9 na 9 metrów, połączona z ustawieniem nowych latarni i masztów flagowych oraz budową stałych trybun honorowych, projekt przygotowali [[Roman Tomecki]] oraz [[Michał Bogdański]] z pracowni OCA architekci we współpracy z [[Marta Antosiewicz|Martą Antosiewicz]] na zlecenie [[Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta|Stołecznego Zarządu Rozbudowy Miasta]]. Propozycja umieszczenia stałych trybun honorowych spotkała się z największym zdziwieniem – urbaniści zaczęli się obawiać, że remont może doprowadzić do całkowitego zarzucie projektu odbudowy [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]]. Renowacja rozpoczęła się [[lipiec 2013|15 lipca]] [[2013]] roku, ze stałych trybun póki co zrezygnowano, powstało za to oświetlenie wskazujące przebieg [[Oś Saska|Osi Saskiej]]. Ponadto podczas prac odsłonięto fundamenty [[Sobór św. Aleksandra Newskiego|dawnego soboru]] oraz stropy kanalizacji, które jednak zostały ponownie zakryte. Prace zakończyły się pod koniec [[październik 2013|października]]. |
||
| + | |||
| + | W połowie [[2013]] roku zaproponowano do realizacji trasę tramwajową przez plac, która biegłaby od {{aleja|Jana Pawła II}} przez [[Ulica Świętokrzyska|ul. Świętokrzyską]] i [[Ulica Emilii Plater|ul. Emilii Plater]] do pl. Piłsudskiego, następnie tunelem do [[Ulica Karowa|ul. Karowej]], [[mosty śródmiejskie|mostem przez Wisłę]], [[Ulica Okrzei|ul. Okrzei]] i [[Ulica Ząbkowska|ul. Ząbkowską]] do [[Ulica Kawęczyńska|ul. Kawęczyńskiej]]. Celowość budowy została zbadana przez specjalistów, którzy jednak odrzucili zasadność tej inwestycji. |
||
| + | |||
| + | 10 kwietnia [[2018]] na placu odsłonięto [[pomnik Ofiar Tragedii Smoleńskiej 2010 roku]], a w listopadzie tego samego roku [[pomnik Lecha Kaczyńskiego]]. |
||
| + | |||
| + | Współcześnie na placu odbywają się obchody wielu świąt państwowych, m.in. rocznica zwycięstwa w [[Bitwa warszawska 1920 roku|bitwie warszawskiej 1920 roku]] czy obchody Dnia Niepodległości. Trwają też starania o odbudowę [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]], prowadzone przez stowarzyszenie [[Saski 2018]], wspierane przez inne stowarzyszenia oraz osoby publiczne i prywatne. Również [[Forum Rozwoju Warszawy]] przygotowało swój własny projekt przebudowy placu, zakładający nie tylko odbudowę [[Pałac Saski|pałacu]] i przyległych kamienic, ale także dobudowę dwóch oficyn po północnej oraz południowej stronie placu. |
||
==Obiekty== |
==Obiekty== |
||
| ⚫ | |||
| − | {{youtube| |
+ | {{youtube|[[Plik:Plac Pilsudskiego - Forum Rozwoju Warszawy|250px]]|right|Projekt [[Forum Rozwoju Warszawy]]}} |
| ⚫ | |||
| − | + | [[Plik:Grob Nieznanego Zolnierza01.JPG|right|thumb|250px|[[Grób Nieznanego Żołnierza]]]] |
|
| + | [[Plik:Metropolitan.JPG|thumb|right|250px|[[Metropolitan]]]] |
||
| + | * [[Pałac Saski|Kolumnada d. Pałacu Saskiego]] i [[Grób Nieznanego Żołnierza]] |
||
* [[Ogród Saski]] |
* [[Ogród Saski]] |
||
| − | * [[Metropolitan]] |
+ | * [[Metropolitan]] |
| − | * [[Hotel Europejski]] oraz [[Dom przy Królewskiej 4|Gmach Sądów Wojskowych]] |
+ | * [[Hotel Europejski]] oraz [[Dom przy Królewskiej 4|Gmach Sądów Wojskowych]] |
| − | * [[Hotel Victoria]] |
+ | * [[Hotel Victoria]] |
| − | * [[Pomnik Józefa Piłsudskiego w Śródmieściu|Pomnik Józefa Piłsudskiego |
+ | * [[Pomnik Józefa Piłsudskiego w Śródmieściu|Pomnik Józefa Piłsudskiego]] |
| + | * [[Pomnik Lecha Kaczyńskiego]] |
||
* Pamiątkowa płyta upamiętniająca mszę świętą celebrowaną przez papieża Jana Pawła II 2 czerwca [[1979]] roku oraz wystawienie na placu trumny z ciałem kardynała [[Stefan Wyszyński|Stefana Wyszyńskiego]] 31 maja [[1981]] roku. |
* Pamiątkowa płyta upamiętniająca mszę świętą celebrowaną przez papieża Jana Pawła II 2 czerwca [[1979]] roku oraz wystawienie na placu trumny z ciałem kardynała [[Stefan Wyszyński|Stefana Wyszyńskiego]] 31 maja [[1981]] roku. |
||
* Krzyż upamiętniający mszę świętą celebrowaną przez papieża Jana Pawła II 2 czerwca [[1979]] roku, ustawiony w [[2009]] roku. Wybrano go spośród 54 zgłoszonych do konkursu projektów. |
* Krzyż upamiętniający mszę świętą celebrowaną przez papieża Jana Pawła II 2 czerwca [[1979]] roku, ustawiony w [[2009]] roku. Wybrano go spośród 54 zgłoszonych do konkursu projektów. |
||
| + | * [[Pomnik Ofiar Tragedii Smoleńskiej 2010 roku]] |
||
===Obiekty nieistniejące=== |
===Obiekty nieistniejące=== |
||
Spośród nieistniejących obiektów na placu należy wymienić: |
Spośród nieistniejących obiektów na placu należy wymienić: |
||
| − | * [[Kościół św. Jana Bożego|Klasztor bonifratrów]] rozebrany pod budowę [[Pałac Saski|pałacu Saskiego]] |
||
* [[Pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową]] |
* [[Pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową]] |
||
| + | * [[Pomnik Stefana Starzyńskiego na Saskiej Kępie|Pomnik Stefana Starzyńskiego]] |
||
* [[Sobór św. Aleksandra Newskiego]] |
* [[Sobór św. Aleksandra Newskiego]] |
||
| ⚫ | |||
* [[Pałac Brühla]] |
* [[Pałac Brühla]] |
||
| ⚫ | |||
| − | * [[Dom przy Królewskiej 6|Kamienica]] w południowej części zachodniej pierzei placu |
||
| − | * [[Dom przy Królewskiej |
+ | * [[Dom przy Królewskiej 6|Kamienica "Królewska 6"]] (pierzeja zachodnia) |
| + | * [[Pałac Kronenberga]] (pierzeja południowa) |
||
| − | * [http://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82ac_Kronenberga_w_Warszawie Pałac Kronenberga] - Instytut Sztuki PAN (ul. Królewska/pl. Małachowskiego) |
||
| − | * [[Dom przy Królewskiej 13|Pawilon Instytutu Propagandy Sztuki]] |
+ | * [[Dom przy Królewskiej 13|Pawilon Instytutu Propagandy Sztuki]] (pierzeja południowa) |
| − | * [[Dom przy |
+ | * [[Dom przy Królewskiej 13a|Stacja obsługi "Polskiego Fiata"]] (pierzeja południowa) |
| − | * [[Dom przy Ossolińskich |
+ | * [[Dom przy Ossolińskich 4|Kamienica Gerlacha]] (północna pierzeja) |
| − | * [[Dom przy Ossolińskich |
+ | * [[Dom przy Ossolińskich 6|Kamienica Franckich]] (północna pierzeja) |
| + | * [[Dom przy Ossolińskich 8|Kamienica Petersburskiego Towarzystwa Ubezpieczeń]] (północna pierzeja) |
||
| − | |||
| − | ===Ciekawostki=== |
||
| − | * Ogromną awanturę w [[1936]] roku przyniósł pomysł wycięcia dwóch sosen, które rosły na placu. Były one pozostałością dawnego ogródka kawiarnianego jeszcze z XIX wieku. Ostatecznie zostały wycięte. |
||
| − | * 1 października [[1940]] rok, w pierwszą rocznicę zdobycia miasta, na placu odbyła się uroczystość nadaniu mu imienia Adolfa Hitlera. Cały plac został udekorowany flagami ze swastyką, a [[Pomnik Józefa Poniatowskiego|pomnik Józefa Poniatowskiego]] zasłonięto sztandarem z nową nazwą placu oraz orłem SS ze swastyką. |
||
| − | * Przed przyłączeniem do [[Warszawa|Warszawy]] nazwę "ul. Piłsudskiego" nosiła kiedyś [[Patriotów (ulica)|ul. Patriotów]] w [[Falenica|Falenicy]], a nazwę "al. Piłsudskiego" [[Chruściela (aleja)|al. Chruściela "Montera"]] w [[Rembertów|Rembertowie]]. |
||
| − | * Krzyż, który znajdował się na zaprojektowanym przez [[Jerzy Kalina|Jerzego Kalinę]] ołtarzu, na którym 2 czerwca [[1979]] roku odbyła się msza święta z udziałem Jana Pawła II, znajduje się dzisiaj przed [[Kościół św. Maksymiliana Kolbe|kościołem św. Maksymiliana Kolbe]] na [[Rzymowskiego (ulica)|Rzymowskiego]]. |
||
==Galeria== |
==Galeria== |
||
| − | <gallery |
+ | <gallery> |
| + | Plik:Pałac Leopolda Kronenberga.jpg|[[Pałac Kronenberga]] |
||
| ⚫ | |||
| + | Plik:Nevsky cathedral warsaw.jpg|[[Sobór św. Aleksandra Newskiego]] |
||
| ⚫ | |||
| + | Plik:Ogród Saski.jpg|[[Ogród Saski]] |
||
| − | Plik:Grob Nieznanego Zolnierza01.JPG|[[Grób Nieznanego Żołnierza]] |
||
| + | Plik:Hotel Victoria.JPG|[[Hotel Victoria]] |
||
Plik:Pomnik Piłsudskiego (plac Piłsudskiego).JPG|[[Pomnik Józefa Piłsudskiego w Śródmieściu|Pomnik Józefa Piłsudskiego]] |
Plik:Pomnik Piłsudskiego (plac Piłsudskiego).JPG|[[Pomnik Józefa Piłsudskiego w Śródmieściu|Pomnik Józefa Piłsudskiego]] |
||
| + | Plik:07-11-2018 Warszawa prace końcowe nad pomnikiem Lecha Kaczyńskiego, 6 (retouched).jpg|[[Pomnik Lecha Kaczyńskiego]] |
||
| + | Plik:Pomnik Ofiar Tragedii Smoleńskiej w Warszawie 2018b.jpg|[[Pomnik Ofiar Tragedii Smoleńskiej 2010 roku]] |
||
| + | Plik:Tablica upamiętniająca JPII i Stefana Wyszyńskiego na Placu Piłsudsego.JPG|Płyta pamiątkowa |
||
</gallery> |
</gallery> |
||
==Linki zewnętrzne== |
==Linki zewnętrzne== |
||
* [http://pl.wikipedia.org/wiki/Plac_Marsza%C5%82ka_J%C3%B3zefa_Pi%C5%82sudskiego_w_Warszawie Plac Piłsudskiego na Wikipedii] |
* [http://pl.wikipedia.org/wiki/Plac_Marsza%C5%82ka_J%C3%B3zefa_Pi%C5%82sudskiego_w_Warszawie Plac Piłsudskiego na Wikipedii] |
||
| + | * [http://www.warszawa1939.pl/widok.php?kod=pilsudskiego Plac Piłsudskiego na stronie warszawa1939.pl] |
||
| − | * [http://www.forumrozwoju.waw.pl/placpilsudskiego/ Strona Forum Rozwoju Warszawy o uporządkowaniu placu] |
||
| − | * [http://www. |
+ | * [http://www.forumrozwoju.waw.pl/placpilsudskiego/ Plac Piłsudskiego na stronie Forum Rozwoju Warszawy] |
| − | * [http://www.herder-institut.de/warschau/ausschnitt_04/ausschnitt-04pl.html Plac |
+ | * [http://www.herder-institut.de/warschau/ausschnitt_04/ausschnitt-04pl.html Plac Piłsudskiego na zdjęciach lotniczych z okresu okupacji niemieckiej] |
| ⚫ | |||
| − | * [http://tbn0.google.com/hosted/images/c?q=ecb703b78dc10475_large Plac w 1959 roku] |
||
| ⚫ | |||
[[Kategoria:Ulice w Śródmieściu|Piłsudskiego]] |
[[Kategoria:Ulice w Śródmieściu|Piłsudskiego]] |
||
Wersja z 09:50, 1 cze 2020
|
| nr w rej. |
| 511/1 |
Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego (dawniej także plac Saski oraz plac Zwycięstwa) – jeden z najważniejszych i najbardziej reprezentacyjnych placów Warszawy, położony w Śródmieściu Północnym, stanowi fragment Osi Saskiej. Ulokowany jest u zbiegu ul. Wierzbowej, ul. Focha, ul. Ossolińskich, ul. Tokarzewskiego-Karaszewicza oraz ul. Królewskiej.
Patronem placu jest marszałek Józef Piłsudski (1867 – 1935), działacz niepodległościowy, naczelnik państwa, naczelny wódz armii oraz marszałek Polski. Jego imię w przeszłości odnosiło się także do innych ulic, alej oraz arterii na terenie Warszawy.
Historia
Historia powstania placu nierozerwalnie związana jest z istniejącymi tutaj rezydencjami, z których największą rolę odegrał XVII-wieczny pałac Morsztynów, gdyż kilkadziesiąt lat później stał się on przedmiotem zainteresowania króla Augusta II, który zakupił pałac wraz z przyległymi posesjami i za sprawą architektów Joachima Daniel Jaucha i Karola Fryderyka Pöppelmanna rozpoczął budowę nowego pałacu. Miał on stać się fragmentem większego założenia, zwanego Osią Saską, zaś od frontu, od strony Traktu Królewskiego ukształtowany został dziedziniec, który w przyszłości miał stać się placem. Na tyłach pałacu urządzono też ogród, który 17 maja 1727 roku udostępniony został szerokiej publiczności.
Plac z pałacem Saskim oraz pomnikiem oficerów-lojalistów około 1860 roku
Plac z pałacem Saskim oraz soborem św. Aleksandra Newskiego w 1915 roku
W 1791 roku dziedziniec pałacowy stał się ogólnodostępny, zaś 17 kwietnia 1794 roku odbyła się na nim jedna z największych bitew insurekcji warszawskiej, zakończona odparciem wojsk rosyjskich idących na odsiecz uwięzionemu na ul. Miodowej rosyjskiemu ambasadorowi Osipowi Igelströmowi. W wyniku samych walk pałac Saski uległ uszkodzeniu. Około 1814 roku plac uzyskał oficjalną nazwę plac Saski, stając się jednocześnie miejscem ćwiczeń i parad wojskowych. Po upadku powstania listopadowego pojawiła się wizja wybudowania pośrodku placu ogromnej wieży artyleryjskiej, która mogłaby w razie potrzeby ostrzeliwać miasto – pomysł ten uznano jednak za zbyt kuriozalny, przez co odrzucono go, a w zamian zrealizowano zamysł Cytadeli Aleksandryjskiej na Żoliborzu.
Kolejnym przekształceniom plac uległ w latach 30. i 40. XIX wieku wraz z przebudową pałacu Saskiego, zaś pośrodku placu 29 listopada 1841 roku, czyli w 11. rocznicę wybuchu powstania listopadowego, odsłonięty został pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową. Od 1862 roku w pałacu Saskim mieściło się także Dowództwo III Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Pomnik dominował nad placem aż do 1894 roku, kiedy to przeniesiono go na pl. Zielony (ob. pl. Dąbrowskiego), natomiast w jego miejscu rozpoczęto budowę monumentalnego Soboru Aleksandra Newskiego wraz z 70-metrową dzwonnicą, który zdominować miał przestrzeń miejską i po wsze czasy utrwalać panowanie rosyjskiej władzy i kościoła prawosławnego na ziemiach polskich.
Budowa soboru dobiegła końca w 1912 roku, jednak już w 1915 roku Rosjanie opuścili Warszawę, a w ich miejsce przyszły okupacyjne wojska niemieckie, które przekształciły sobór w ewangelicki kościół garnizonowy św. Henryka. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku rozpoczęły się dyskusje, co zrobić z kłopotliwym soborem – choć pojawiały się pomysły jego pozostawienia i przebudowania na kościół katolicki, ostatecznie zapadła decyzja o jego wyburzeniu. W okresie międzywojennym plac Saski był najbardziej reprezentacyjnym placem miasta, w pałacu Saskim ulokował się Sztab Generalny Wojska Polskiego, przed nim 3 maja 1923 roku odsłonięto pomnik Józefa Poniatowskiego, zaś w pałacowych arkadach 2 listopada 1925 roku stworzono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1926 roku zakończono również rozbiórkę soboru św. Aleksandra Newskiego.
| |
| Kolorowy film z placu Piłsudskiego (około 1939 roku) |
W 1926 roku rozpisano pierwszy konkurs urbanistyczno-architektoniczny na uporządkowanie placu, w którym ostatecznie za zwycięski uznany projekt Antoniego Jawornickiego i Karola Schasego, który zakładał dobudowanie pałacowi bocznych oficyn – koncepcja nie została jednak zrealizowana. W 1928 roku plac uzyskał też swoją współczesną nazwę – plac Józefa Piłsudskiego, co spotkało z protestami przedstawicieli Narodowej Demokracji. Kolejny konkurs rozstrzygnięty został w 1935 roku, a laureatami pierwszej nagrody zostali Kazimierz Tołłoczko oraz Jan Kukulski – ich projekt, oprócz zapisanego w warunkach konkursu tunelu na osi wschód-zachód, który łączyłby pl. Żelaznej Bramy z wylotem na ul. Karowej oraz mostem na Pragę, zaproponował spokojną zabudowę o wyważonym gabarycie nawiązującym do Domu bez Kantów, jednakże złamaną dwoma punktowcami na północnym i południowym skraju placu, brązową kolumną z posągiem Nike, pomnikiem Józefa Piłsudskiego oraz dwoma rzędami brązowych pomników zasłużonych żołnierzy. Projekt miał wskazywać kulturową dominację człowieka, nie przewidywał więc żadnych drzew – tego efektem mogło być choćby wycięcie, pomimo protestów, dwóch samotnych sosen na placu, które pamiętały jeszcze XIX-wieczne ogródki kawiarniane. Pod placem przewidywano także budowę stacji metra.
Plac Piłsudskiego w 1939 roku, w tle spalony parter pałacu Kronenberga
Wszelkie plany i zamierzenia dotyczące pl. Piłsudskiego przerwał wybuch II wojny światowej, zaś już 1 października 1940 roku Niemcy uroczyście zmienili nazwę placu na Adolf-Hitler-Platz (pl. Adolfa Hitlera) – całą przestrzeń udekorowano flagami ze swastykami, a pomnik Józefa Poniatowskiego zasłonięto sztandarem z nową nazwą placu. Na placu postawiono także pięciometrową literę "V", która była symbolem niemieckiej wiktorii, jednakże została ona spalona w ramach akcji małego sabotażu. Pobliski pałac Saski stał się również siedzibą niemieckiego sztabu oraz gubernatora, który został tam uwięziony w pierwszych dniach powstania warszawskiego i dopiero po kilku dniach Niemcy przebili się przez ul. Elektoralną. Zabudowa placu uległa zniszczeniu już po upadku powstania, gdyż pałac Saski, pałac Brühla oraz pomnik Józefa Poniatowskiego zostały wysadzone w powietrze. Przetrwała jedynie kolumnada z Grobem Nieznanego Żołnierza.
Krzyż upamiętniający msze celebrowane przez Jana Pawła II
Plac Piłsudskiego współcześnie (2015)
Projekt odbudowy pałacu Saskiego
Zaraz po wojnie plac nosił jeszcze nazwę plac Saski, zaś w 1946 roku został przemianowany na plac Zwycięstwa. Władze komunistyczne zadecydowały o nieodbudowywaniu pałacu Saskiego, wobec czego zachowano jedynie ocalałą kolumnadę z Grobem Nieznanego Żołnierza. Od północy odsłonięto widok na tylną elewację Teatru Wielkiego, zaś po południowej stronie w latach 70. XX wieku wybudowano hotel Victoria. Dnia 2 czerwca 1979 roku na placu, na zaprojektowanym przez Jerzego Kalinę ołtarzu odbyła się celebrowana przez Jana Pawła II msza święta dla ponad 500 tysięcy wiernych, na której padły słynne słowa: Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi! (tekst homilii). Krzyż z tamtego ołtarza po latach znalazł się przy kościele św. Maksymiliana Kolbego na ul. Rzymowskiego. Ponadto 31 maja 1981 roku na placu odbył się uroczystości pogrzebowe kardynała Stefana Wyszyńskiego, zaś podczas stanu wojennego na płycie placu układane były krzyże z kwiatów, co zmusiło władze do zamknięcia placu pod pretekstem remontu nawierzchni.
W 1990 roku przywrócona została nazwa plac Józefa Piłsudskiego, tutaj też 13 czerwca 1999 roku odbyła się kolejna msza celebrowana przez Jana Pawła II oraz 26 maja 2006 roku przez Benedykta XVI. W międzyczasie powstał też biurowiec Metropolitan oraz powrócono do zamysłu odbudowy pałacu Saskiego, z czym związane były przeprowadzone we wrześniu 2006 roku prace archeologiczne – podczas nich odkryte zostały fragmenty podziemi pałacu Saskiego oraz później także fortyfikacji ziemnych z XVII wieku, a pomiędzy nimi rozmaite przedmioty: naczynia, kafle i monety. Ze względu jednak na brak pieniędzy odkrycia zasypano, a odbudowę pałacu Saskiego odsunięto w czasie. W 2009 roku na placu odsłonięto także pamiątkowy krzyż, poświęcony Janowi Pawłowi II oraz obu mszom, które odprawiał na placu.
Dnia 17 kwietnia 2010 roku na placu miały miejsce uroczystości pogrzebowe Lecha Kaczyńskiego i ofiar katastrofy samolotu rządowego w Smoleńsku, zaś 6 czerwca odbyła się beatyfikacja ks. Jerzego Popiełuszki. W 2013 roku pojawiła się propozycja wymiany nawierzchni placu na płyty granitowe oraz szlachetną kostkę betonową, które utworzą kratkę o wymiarach 9 na 9 metrów, połączona z ustawieniem nowych latarni i masztów flagowych oraz budową stałych trybun honorowych, projekt przygotowali Roman Tomecki oraz Michał Bogdański z pracowni OCA architekci we współpracy z Martą Antosiewicz na zlecenie Stołecznego Zarządu Rozbudowy Miasta. Propozycja umieszczenia stałych trybun honorowych spotkała się z największym zdziwieniem – urbaniści zaczęli się obawiać, że remont może doprowadzić do całkowitego zarzucie projektu odbudowy pałacu Saskiego. Renowacja rozpoczęła się 15 lipca 2013 roku, ze stałych trybun póki co zrezygnowano, powstało za to oświetlenie wskazujące przebieg Osi Saskiej. Ponadto podczas prac odsłonięto fundamenty dawnego soboru oraz stropy kanalizacji, które jednak zostały ponownie zakryte. Prace zakończyły się pod koniec października.
W połowie 2013 roku zaproponowano do realizacji trasę tramwajową przez plac, która biegłaby od al. Jana Pawła II przez ul. Świętokrzyską i ul. Emilii Plater do pl. Piłsudskiego, następnie tunelem do ul. Karowej, mostem przez Wisłę, ul. Okrzei i ul. Ząbkowską do ul. Kawęczyńskiej. Celowość budowy została zbadana przez specjalistów, którzy jednak odrzucili zasadność tej inwestycji.
10 kwietnia 2018 na placu odsłonięto pomnik Ofiar Tragedii Smoleńskiej 2010 roku, a w listopadzie tego samego roku pomnik Lecha Kaczyńskiego.
Współcześnie na placu odbywają się obchody wielu świąt państwowych, m.in. rocznica zwycięstwa w bitwie warszawskiej 1920 roku czy obchody Dnia Niepodległości. Trwają też starania o odbudowę pałacu Saskiego, prowadzone przez stowarzyszenie Saski 2018, wspierane przez inne stowarzyszenia oraz osoby publiczne i prywatne. Również Forum Rozwoju Warszawy przygotowało swój własny projekt przebudowy placu, zakładający nie tylko odbudowę pałacu i przyległych kamienic, ale także dobudowę dwóch oficyn po północnej oraz południowej stronie placu.
Obiekty
Współcześnie w obrębie pl. Piłsudskiego znajdują się następujące obiekty:
| |
| Projekt Forum Rozwoju Warszawy |
- Kolumnada d. Pałacu Saskiego i Grób Nieznanego Żołnierza
- Ogród Saski
- Metropolitan
- Hotel Europejski oraz Gmach Sądów Wojskowych
- Hotel Victoria
- Pomnik Józefa Piłsudskiego
- Pomnik Lecha Kaczyńskiego
- Pamiątkowa płyta upamiętniająca mszę świętą celebrowaną przez papieża Jana Pawła II 2 czerwca 1979 roku oraz wystawienie na placu trumny z ciałem kardynała Stefana Wyszyńskiego 31 maja 1981 roku.
- Krzyż upamiętniający mszę świętą celebrowaną przez papieża Jana Pawła II 2 czerwca 1979 roku, ustawiony w 2009 roku. Wybrano go spośród 54 zgłoszonych do konkursu projektów.
- Pomnik Ofiar Tragedii Smoleńskiej 2010 roku
Obiekty nieistniejące
Spośród nieistniejących obiektów na placu należy wymienić:
- Pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową
- Pomnik Stefana Starzyńskiego
- Sobór św. Aleksandra Newskiego
- Pałac Brühla
- Pałac Saski z Pomnikiem Józefa Poniatowskiego
- Kamienica "Królewska 6" (pierzeja zachodnia)
- Pałac Kronenberga (pierzeja południowa)
- Pawilon Instytutu Propagandy Sztuki (pierzeja południowa)
- Stacja obsługi "Polskiego Fiata" (pierzeja południowa)
- Kamienica Gerlacha (północna pierzeja)
- Kamienica Franckich (północna pierzeja)
- Kamienica Petersburskiego Towarzystwa Ubezpieczeń (północna pierzeja)
Galeria
.JPG "Pomnik Piłsudskiego (plac Piłsudskiego).JPG (5,26 MB)")
.jpg "07-11-2018 Warszawa prace końcowe nad pomnikiem Lecha Kaczyńskiego, 6 (retouched).jpg (1,52 MB)")
