Grób Nieznanego Żołnierza – jedyne zachowane fragmentu d. pałacu Saskiego
Pałac Saski – nieistniejący pałac, który znajdował się w Śródmieściu przy pl. Saskim (ob. pl. Piłsudskiego). Do czasów współczesnych z pałacu przetrwała jedynie kolumnada z Grobem Nieznanego Żołnierza oraz jego zasypane podziemia, choć prowadzone są starania o jego odbudowę, realizowane m.in. przez stowarzyszenie Saski 2018.
Pałac Saski w XVIII wieku
Pałac Saski ok. 1860 roku
Historia pałacu sięga połowy XVII wieku – początkowo w tym miejscu znajdował się dwór Tobiasza Morsztyna, który w latach 1661-1664 został przebudowany według projektu najpewniej Giovanniego Battisty Gisleniego (choć dotychczas powszechnie za projektanta uważano Tylmana z Gameren) dla Jana Andrzeja Morsztyna. Uzyskał wówczas formę barokowego, prostokątnego, piętrowego korpusu z czterema dostawionymi wieżami, dla budowy pałacu uzyskał nawet od króla Jana Kazimierza zgodę na rozbiórkę części Wałów Zygmuntowskich. Kolejna przebudowa miała miejsce w latach 1669-1673 po uzyskaniu przez Morsztyna tytułu podskarbiego koronnego, wówczas ryzalit wejściowy podwyższono do drugiego piętra, a do wież dobudowano galerie i dwupiętrowe pawilony.
W 1713 roku pałac wraz z dwudziestoma trzema okolicznymi posiadłościami zakupił król August II Mocny i za sprawą sprowadzonych z Saksonii architektów, Joachima Daniela Jaucha i Karola Fryderyka Pöppelmanna, rozpoczął budowę nowego pałacu – rezydencji królewskiej, będącej częścią większego założenia, nazwanego Osią Saską. Choć po śmierci Augusta II pałac uległ częściowej dewastacji, to August III doprowadził dzieło do końca w 1748 roku. Korpus główny rozszerzono o załamane na końcach skrzydła oraz wzniesiono długie oficyny, tworząc przed pałacem rozległy dziedziniec paradny, na jego tyłach utworzono także ogród, który od 1727 roku był dostępny dla odwiedzających. Wejście do niego prowadziło przez jedną z bocznych bram pałacu. Po przejęciu korony przez Stanisława Augusta Poniatowskiego pałac pozostał w rękach saskich elektorów, ale zaczął podupadać. Wynajmowany był instytucjom rządowym oraz na prywatne mieszkania.
Pałac Saski podczas I wojny światowej
Pałac Saski uległ uszkodzeniu w 1794 roku podczas insurekcji warszawskiej, zaś na początku XIX wieku mieściło się tutaj Liceum Warszawskie – jego wieloletnim dyrektorem był Samuel Bogumił Linde, zaś jednym z nauczycieli Mikołaj Chopin, w związku z czym przez kilka lat mieszkał tutaj również młody Fryderyk Chopin. W 1816 roku pałac stał się własnością rządową i został zajęty przez Sztab Generalny Armii Królestwa Polskiego. Pałac znajdował się w coraz gorszym stanie, pierwsze projekty przebudowy pałacu wraz z Osią Saską, naszkicowane przez Chrystiana Piotra Aignera odrzucono ze względu na zbyt duże koszty, kolejne w 1825 roku przygotowywali Fryderyk Albert Lessel i Hilary Szpilowski oraz w 1829 roku Adam Idźkowski. Wybuch powstania listopadowego przekreślił jednak plany przebudowy, a po jego upadku pałac został wystawiony na licytację.
Pałac Saski w okresie międzywojennym
Pałac Saski w okresie międzywojennym
.JPG){kind=link}
Piwnice pałacu Saskiego (2008)
W 1837 roku pałac zakupił rosyjski kupiec Jan Skwarcow, rozpisując konkurs na jego przebudowę. Choć zwyciężył w nim projekt autorstwa Henryka Marconiego, to zarządzeniem władz carskich do realizacji przekazano projekt Wacława Ritschla i Adama Idźkowskiego. Całkowita przebudowa pałacu miała miejsce w latach 1838-1842, w miejscu rozebranego głównego korpusu pałacowego stanęła dwurzędowa kolumnada na arkadach w porządku korynckim z dwunastoma bramami oraz klasycystycznymi bocznymi skrzydłami. Przed pałacem w międzyczasie stanął pomnik oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową, zaś w 1862 roku budynek zakupiły władze rosyjskie, lokując w nim Dowództwo III Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Mieściło się ono tutaj aż do 1915 roku. W miejsce pomnika powstał zaś sobór św. Aleksandra Newskiego.
Po odzyskaniu niepodległości w pałacu Saskim umieszczono siedzibę Sztabu Generalnego (od 1928 roku Głównego) Wojska Polskiego, w którym jako szef sztabu urzędował Józef Piłsudski, a w latach 1922-1926 mieszkał w lewym skrzydle pałacu. W międzyczasie znajdowała się tutaj także siedziba oficerskiej spółdzielni "Sadyba", która zabudowywała tereny na Czerniakowie (ob. Sadyba). Rozebrany został stojący przed pałacem sobór, zaś 4 maja 1923 roku odsłonięto rewindykowany pomnik Józefa Poniatowskiego. Natomiast w 1925 roku w kolumnadzie pałacowej urządzony został Grób Nieznanego Żołnierza, zaprojektowany przez Stanisława Ostrowskiego. W latach 1923-1933 dokonano rewaloryzacji pałacu według projektu Aleksandra Sygietyńskiego, zaś od 1930 roku w pałacu dodatkowo mieściła się siedziba Biura Szyfrów. W 1938 roku Sztab Główny Wojska Polskiego rozpoczął przenosiny do nowo budowanego gmachu przy ul. Rakowieckiej 4a.
Podczas niemieckiej okupacji pałac stał się siedzibą władz niemieckich, został wysadzony w powietrze po upadku powstania warszawskiego, najpewniej 27 grudnia 1944 roku – w wyniku temu gmach uległ niemal całkowitemu zburzeniu, przetrwał jedynie fragment kolumnady wraz z Grobem Nieznanego Żołnierza. Już po wojnie zapadła decyzja o nieodbudowywaniu pałacu, wobec czego jedynie odrestaurowano Grób Nieznanego Żołnierza. Mimo to pomysły odbudowy pałacu powracały, już w 1999 roku w celu promowania tego pomysłu zorganizowano imprezę "odbudowa pałacu z klocków LEGO", czego efektem była wykonana w trzy dni makieta w skali 1:14, wykonana z około jednego miliona klocków.
Współczesny projekt odbudowy pałacu Saskiego
.JPG){kind=link}
Miniatura Pałacu Saskiego (2014)
Plany dotyczące odbudowy na poważnie ruszyły na początku XXI wieku, władze miasta przygotowały koncepcję oraz wybrały firmę, która miałaby odbudować pałac do 2010 roku, zaś w 2006 roku na pl. Piłsudskiego rozpoczęto prace archeologiczne. Ich skutkiem było odkrycie pozostałości dawnych piwnic pałacowych, które choć wpisano do rejestru zabytków, to wkrótce potem je zasypano. Plany odbudowy pałacu odłożono na dalszą przyszłość z powodów finansowych, zaś fundusze przesunięto na rzecz budowy Mostu Północnego. W nadal planowanej odbudowie mają być zachowane XVII- i XVIII-wieczne piwnice pałacu Morsztynów oraz Saskiego, jednak odłożona została ona w czasie i ziści się najwcześniej po 2015 roku – w 2012 roku założone zostało stowarzyszenie Saski 2018, które promuje odbudowę pałacu.
W kwietniu 2014 roku na tyłach Grobu Nieznanego Żołnierza, m.in. za sprawą stowarzyszenia Saski 2018, odsłonięto miniaturę pałacu Saskiego, która jest zapowiedzią Parku Miniatur Województwa Mazowieckiego. Znajdowała się tam do sierpnia, kolejną inicjatywą promująca odbudowę pałacu była wirtualna wizualizacja "Saski 360", uruchomiona we wrześniu 2014 roku.