Mury obronne

Fragment murów obronnych Starej Warszawy współcześnie — Fragment murów obronnych w rejonie pl. Zamkowego i ul. Podwale

nr w rej.

336/1

Mury obronne – kompleks murów miejskich otaczających Stare Miasto.

Historia

Tablica Międzymurze Biegańskiego — Jedna z tablic z nowymi nazwami międzymurza

Mury obronne (Podwale) — Fragment murów obronnych od strony pl. Zamkowego

Międzymurze Zachwatowicza (Mury obronne) — Fragment murów obronnych od strony ul. Wąski Dunaj

Tablica most gotycki Stare Miasto — Tablica upamiętniająca Aleksandrę Świechowską na moście gotyckim

Pierwotnie Starą Warszawę otaczał wybudowany około 1300 roku wał ziemno-gliniany o wysokości około 8 metrów i podstawie szerokości 16 metrów, zwieńczony ostrokołem i poprzedzony suchą fosą. Biegł on od północno-wschodniej części miasta łukiem równolegle do ulicy Podwale i łączył się od południa z obwarowaniami zamku. Od wschodu formę naturalnej obrony stanowiła skarpa wiślana. Pierwszy fragment fortyfikacji murowanych powstał zapewne w I połowie XIV wieku na wysokości kościoła św. Marcina, w podobnym okresie wybudowano również Bramę Krakowską i Bramę Nowomiejską. Mur powstawał na podbudowie z kamienia polnego i miał prostokątne baszty. W II połowie XIV wieku mur osłonił miasto od strony zachodniej.

Kolejne elementy musiały powstać po 1379 roku, kiedy to książę Janusz I Starszy zezwolił mieszczanom korzystać z książęcych materiałów budowlanych w zamian za wymurowanie pozostałej części miejskich fortyfikacji – II etap zakończono około 1387 roku, kiedy to wypełniono niepełny obwód murów miejskich, a w III etapie (około 1413 roku) wzniesiono wieżę strażniczą od strony Wisły oraz mur od strony skarpy wiślanej z furtami, następnie wzmocniono istniejące umocnienia oraz nakryto baszty dachami, które w I połowie XVI wieku wymieniono na nowe, wysokie i ceglane. Mur był wysoki na 8,5 metra oraz gruby na 1,2 metra, a oprócz bram posiadał siedem baszt.

W I połowie XV wieku rozpoczęto także wznoszenie drugiej, zewnętrznej linii murów miejskich od strony zachodniej i północnej, które były niższe od murów wewnętrznych oraz posiadały półokrągłe baszty, by pociski z broni palnej się po nich ześlizgiwały. Mury były grube na 1,8 metra i wysokie na 10 metrów, ale zostały osadzone dużo niżej od murów wewnętrznych. Ostatnim etapem budowy umocnień było utworzenie Barbakanu w 1548 roku. Same mury wykonano z cegły gotyckiej (większej), ale podpory wybudowano z cegły barokowej (mniejszej), w murach obronnych znalazły się także niewielkie przepusty (kanały), którymi niegdyś z miasta do fosy wpływały potoki, m.in. Dunaj z Szerokiego Dunaju. Sama fosa była zaś sucha z tego względu, że Stare Miasto było dość wysoko położone.

Mury Starej Warszawy tylko jeden raz zostały użyte w bezpośredniej walce, w dodatku przez Szwedów podczas obrony zajętej przez nich Warszawy w czasie potopu szwedzkiego, w 1656 roku. Mury zostały znacznie uszkodzone, jednak ich funkcje obronne były nieznaczne, wobec czego nie prowadzono przy nich większych prac rekonstrukcyjnych. Częściowo odbudowano je jedynie w latach 1657-1662 według projektu Jana Lancberga, szafarza Starej Warszawy, i potem przez Benedykta Kaweckiego, a następnie po zniszczeniach wojny północnej w 1704 roku odrestaurowano je w 1747 roku. Bezużyteczne mury zajmowały jedynie przestrzeń, wobec czego zaczęto przebijać w nich dodatkowe furty, a od połowy XVIII wieku także zabudowywać kamienicami. Dawne mury zniknęły pomiędzy fasadami nowych domów i z czasem zostały zapomniane. O ich istnieniu przypomniano sobie w połowie XIX wieku, jednak dopiero w latach 30. XX wieku rozpoczęto pierwsze prace konserwatorskie mające na celu odsłonięcie części murów, głównie w rejonie Barbakanu – odsłonięcia dokonano w latach 1936-1939 pod kierownictwem Jana Zachwatowicza. Spore odcinki murów uległy odsłonięciu także w czasie II wojny światowej, kiedy często okazywało się, że zbombardowane kamienice zawalały się, odsłaniając dawne mury. Po wojnie podjęto się rekonstrukcji murów obronnych, prace te przeprowadzono w latach 1952-1962 pod kierunkiem Wacława Podlewskiego i Jerzego Brabandera. Nie zrekonstruowano murów od strony Wisły, choć ich fragmenty zachowały się w kamienicy na rogu Brzozowej i Celnej oraz na tyłach domów przy Kanonii. Ponadto na murach czarnym wężykiem zaznaczono górną granicę autentycznych i zachowanych murów miejskich.

Nowomiejska (dawna Brama Nowomiejska) — Pozostałości Bramy Nowomiejskiej

W 1977 roku, w trakcie prac na pl. Zamkowym, odkryto pozostałości mostu gotyckiego, jaki znajdował się w Bramie Krakowskiej, a jego część zrekonstruowano w latach 1982-1983. Kolejna renowacja murów obronnych miała miejsce w latach 2005-2008, mury zostały także podświetlone (za co rok później Warszawa otrzymała nagrodę Jean-Paula L’Alliera). W czasie badań archeologicznych w bramie kamienicy przy Brzozowej 11/13 odkryto także pozostałości ul. Przymurnej. Natomiast w 2011 roku biegnącym między murami ścieżkom nadano nazwy Międzymurze Biegańskiego i Międzymurze Zachwatowicza.

Elementy murów obronnych

Tablica Tchorka Rycerska — Tablica pamiątkowa przy ul. Rycerskiej

Mury obronne długie były na 1,2 kilometra i obejmowały obszar 8,5 hektara. Składały się z dwóch rzędów murów (oprócz fragmentu od strony Wisły) oddalonych od siebie o około 9-14 metrów. W skład murów wchodziło i wchodzi wiele bram i furt, przez które wchodziło się do miasta, oraz baszt, które pełniły funkcje obronne oraz scalające.

W skład murów obronnych wchodziły następujące bramy, baszty i furty:

Furta Kanoników,
Brama Gnojna,
Brama Biała,
Baszta Marszałkowska,
Brama Nowomiejska z Barbakanem,
Baszta Prochowa,
Brama Rzeźnicza,
Brama Poboczna,
Baszta Rycerska,
Brama Krakowska,
Wieża Dworzańska,
Wieża Żuraw.

Na obszarze murów obronnych znajdują się też inne obiekty:

Kamień upamiętniający prof. Jana Zachwatowicza przy Bramie Rzeźniczej,
Pomnik Jana Kilińskiego,
Pomnik Małego Powstańca,
Rzeźba "Oświęcim II",
Tablica pamiątkowa przy ul. Rycerskiej, w miejscu, gdzie 2 września 1944 roku Niemcy rozstrzelali 30 Polaków,
Tablica upamiętniająca batalion "Gustaw" zgrupowania "Róg", który walczył tutaj podczas powstania warszawskiego,
Tablica upamiętniająca Canaletta, którego obrazy były pomocne przy powojennej odbudowie Warszawy,
Tablica upamiętniająca Jozsefa Antalla, węgierskiego polityka i działacza społecznego,
Tablica upamiętniająca Warszawiankę, pieśń napisaną przez Francuza Casimira Delavigne,
Tablica upamiętniająca Wiktora Gomulickiego, pisarza i poetę, dziejopisarza Warszawy.
Tablica upamiętniająca Marię Konopnicką ufundowana przez Stowarzyszenie Niepijących i Niepalących "Abstynencja".
Tablica upamiętniająca przyznanie Warszawie w 2009 roku przez Organizację Miast Światowego Dziedzictwa (Organization of World Heritage Cities, OWHC) nagrody Jean-Paula L’Alliera.