13N – pierwszy polski tramwaj szybkobieżny, wybudowany przez chorzowską wytwórnię Konstal dla Warszawy, eksploatowany w latach 1959-2012.
Geneza[]
W latach 50. XX wieku warszawski tabor tramwajowy w większości opierał się na przestarzałych i w znacznym stopniu wyeksploatowanych, przez co kłopotliwych w eksploatacji dwuosiowych wagonach sprzed II wojny światowej. Co prawda od 1949 roku Konstal produkował wagony generacji N, lecz posiadały one błędy techniczne i były wykonane z materiałów niskiej jakości, poza tym było ich za mało w stosunku do potrzeb – w wagonach panował niesamowity tłok.
W 1954 roku problem został dostrzeżony przez władze centralne – do Czechosłowacji wysłano delegację, której celem było zapoznanie się z konstrukcją i eksploatacją tramwajów szybkobieżnych. Po długich negocjacjach uzgodniono, że fabryka ČKD Tatra sprzeda stronie polskiej dwa wagony typu T1, które przyjechały do Warszawy w styczniu 1954 roku.
Projekt[]
Badania nad czechosłowackim wagonem Tatra T1 pozwoliły na opracowanie w latach 1956–1957 polskiego projektu tramwaju szybkobieżnego, który w dokumentacji oznaczono symbolem 11N, wkrótce jednak okazało się, że polski przemysł elektrotechniczny nie jest jeszcze w stanie wyprodukować odpowiedniej aparatury.
W związku z tym do Belgii wysłana została specjalna delegacja, która miała uzgodnić warunki techniczne zakupu aparatury firmy ACEC. Belgijska aparatura była przystosowana do napięcia 40 V (wagon T1 miał natomiast 24 V). Gdy zakupiono 25 kompletów, przystąpiono do zmian konstrukcyjnych pierwotnej wersji 11N. Zmienioną dokumentację oznaczono symbolem 13N, a następnie przystąpiono do budowy prototypu.
Produkcja[]
W lipcu 1959 roku Konstal zbudował prototyp wagonu 13N, który wrześniu przywieziono do stolicy. Pierwsze pojazdy pojawiły się w 1961 roku na liniach 31 i 33 z zajezdni „Mokotów”. Po wyprodukowaniu 25 wagonów 13N w 1962 roku zakupiono 75 kolejnych kompletów belgijskiej aparatury firmy ACEC, zaś od 1964 roku w nowo budowanych tramwajach zaczęto montaż polskiej aparatury. Pierwsze lata eksploatacji tramwajów 13N wykazały, że wagony są znacznie bardziej awaryjne i materiałochłonne niż Tatry T1. Władze podjęły decyzję o wprowadzeniu akcji poprawy jakości tramwajów 13N, dzięki tej akcji jakość wytwarzanych w późniejszych latach wagonów 13N znacznie się poprawiła.
Do 1969 roku, dziesięć lat po zbudowaniu pierwszego wagonu 13N dla Warszawy, dostarczono w sumie 834 wagony. Jednak jesienią, gdy wycofano ostatnie wagony generacji N i ND, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej i Przestrzennej nakazało wstrzymać produkcję tramwaju typu 13N. Powodem były protesty innych przedsiębiorstw, które w większości eksploatowały stare wagony dwuosiowe oraz opinia ministerstwa, że wagony K mogą być eksploatowane do 1975 roku.
Modernizacje[]
Wagony jako pierwsze w kraju wyposażone były w rozrząd samoczynny oraz nożny nastawnik jazdy, ponadto w ich podwoziu zastosowano dwa wózki zamiast jednego, dzięki czemu wozy zyskały na długości oraz pojemności. Wagony z początkowych serii charakteryzowały się między innymi dzieloną szybą przednią, pantografem typu kolejowego oraz małym okienkiem nad szybą przednią, w którym znajdowała się informacja o przystanku końcowym (zwanym popularnie „filmem”). Oryginalny pantograf źle współpracował z tramwajową lekką siecią trakcyjną, więc zastąpiono go pantografem typu Stemmanna, zaś mały film nie zapewniał wystarczającej widoczności pętli docelowej, w związku z czym jeszcze w czasie produkcji film powiększono, tworząc tzw. średni film, po czym w latach 70. XX wieku ponownie go powiększono, tworząc tzw. duży film.
Na podstawie konstrukcji wagonu 13N, w latach 1968–1974 budowano wagony przegubowe 102N/102Na. Wagony te nigdy nie kursowały liniowo po Warszawie, ale Klub Miłośników Komunikacji Miejskiej sprowadził po jednym egzemplarzu obu typów jako wagony historyczne.
W latach 70. XX wieku wprowadzono również dalsze modyfikacje w produkowanych wagonach 13N – na kilku wagonach eksperymentalnie zainstalowano pantografy połówkowe Stemmanna, a początkowo nieoddzielone stanowisko motorniczego zaczęto wygradzać niskimi drzwiczkami, zaś w latach w latach 80. XX wieku zaczęto instalować pełne kabiny. Aby zmniejszyć pobór prądu i obciążenie układu elektrycznego, wprowadzono przełączanie połączenia silników (szeregowe w czasie rozruchu, szeregowo-równoległe po osiągnięciu określonej prędkości).
W 1994 roku dokonano próbnej, daleko idącej przebudowy dwóch wagonów, tworząc tzw. żabę (od dwóch reflektorów na ścianie czołowej, przebudowa obejmowała m.in. nowy układ elektryczny), z przebudowy dalszych składów zrezygnowano z uwagi na wysokie koszty w porównaniu z uzyskanymi efektami i plany wycofania wszystkich wagonów 13N z ruchu w niedalekiej przyszłości.
Wycofanie z użytku[]
Po dostarczeniu wagonów nowej generacji 105N rozpoczęto kasację najstarszych wagonów 13N, które w pewnym momencie stały się dominującym środkiem transportu na ulicach miasta, ale w 2012 roku rozpoczęto ostateczne wycofywanie ich z użytku – w na początku grudnia w zajezdniach Mokotów i Żoliborz pozostało 27 sztuk wagonów. W związku z tym Tramwaje Warszawskie rozpoczęły wyprzedaż starych wagonów, które można było zakupić nawet za 10 tysięcy złotych, pozostałe wagony stopniowo zaś trafiały na skład złomu na Utracie.
Ostatecznie Zarząd Transportu Miejskiego zadecydował, że ostatnie wagony będą wycofane 31 grudnia 2012, wobec czego w Noc Sylwestrową kursowała specjalna linia „13N”, obsługiwana ostatnimi wagonami typu Konstal 13N – kursowała ona przez całą noc na trasie Piaski – Metro Wilanowska z taktem 15 minut. Pożegnalna parada tramwajów odbyła się natomiast 5 stycznia 2013 roku, a oficjalnie zostały one pożegnane na terenie zajezdni „Żoliborz”. Zachowane tablice boczne z tych tramwajów zostały wystawione na licytacje Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy.
Po wycofaniu wagonów 13N z ruchu liniowego 9 wagonów zostało zachowanych na historyczne, w tym: nr tab. 795 ze średnim filmem i pełnymi fartuchami, najstarszy, wyprodukowany w 1959 roku nr 753″, zmodernizowany skład „żaba” nr tab. 821 + 818, dawny stycznikowy 13NS nr tab. 534. Dawniej w planach było też pozostawienie drugiego wyprodukowanego wagonu (nr 504), który przez kilka lat stał odstawiony w zajezdni na Mokotowie, po czym został sprzedany prywatnemu nabywcy. Tramwaje Warszawskie eksploatują również 6 wozów 13N jako techniczne: transportowe i wagon pomiarowy sieci (wyposażony w aparaturę do kontroli współpracy odbieraka z siecią trakcyjną). Wagon nr 407, oficjalnie klasyfikowany jako roboczy, jest traktowany jako historyczny. W 2017 roku wyremontowano wagonu 795 wraz z doprowadzeniem go jak najbardziej do wyglądu z lat 60. W 2018 doprowadzono wagon 753 (d. 503) do wyglądu z czasu dostawy w 1959 (m.in. mały film, dzielona przednia szyba, pantograf skrzynkowy typu kolejowego z blaszaną osłoną izolatorów oryginalne reflektory, światłą tylne i kierunkowskazy, w środku przywrócenie oryginalnego pulpitu motorniczego i stanowiska konduktora z pulpitem sterowania otwieraniem i zamykaniem drzwi, itp.)[1]. Przywrócono także jego pierwotny numer - 503.
Linki zewnętrzne[]
- Opis tramwaju 13N na stronie tramwar
- Historia powstania tramwaju 13N na stronie tramwar
- Wagon 13N nr 503 na stronie KMKM
- Wagon 13N nr 407 na stronie KMKM
- Wagon 13N nr 795 na stronie KMKM
Przypisy
- ↑ Tramwaje Warszawskie odnawiają „parówki”, Witold Urbanowicz, Transport Publiczny, 25.03.2017
Tabor tramwajowy w Warszawie |
Eksploatowany: 105N i pochodne • 105N2k/2000 • 112N • 116N • 116Na • 116Na/1 • 120N • 120Na • 120NaDuo • 123N • 128N • 134N • 140N • 141N |