Gucin Gaj

Ten artykuł dotyczy ogrodu-pomnika stworzonego po śmierci Stanisława Kostki Potockiego. Zobacz też: Gucin, rezydencja letnia istniejąca wcześniej w tym miejscu.

nr w rej.

A-790

Gucin Gaj – dawny ogród-pomnik, zlokalizowany u podnóża skarpy wiślanej i kościoła św. Katarzyny na Starym Służewie w dzielnicy Ursynów, na obszarze Gucina. Jedno z założeń parkowych obok Natolina, Morysina i Ursynowa, współcześnie zarośnięty i pozbawiony większości walorów.

Ogród-pomnik został założony w latach 1821-1830 przez Aleksandrę z Lubomirskich Potocką, żonę właściciela Wilanowa – Stanisława Kostki Potockiego na miejscu jego rezydencji letniej Gucin, na którą składał się pałacyk, przebudowany z XVIII-wiecznego "Domu Wojewodziny", sad oraz ogród spacerowy na wzgórzu.

Zobacz więcej w artykule: Gucin.

Powstanie

Tworząc ogród-pomnik, wdowa po Potockim sposób chciała uczcić pamięć męża i jego brata Ignacego. Powstanie Gaju wyjaśnia nieistniejąca obecnie tablica erekcyjna ze słowami:

Położenie wdzięczne miejsca było powodem Szanownemu Właścicielowi Stanisławowi K. Potockiemu, Prezesowi Senatu, Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, R.1817 do wybrania i upiększenia tego ustronia. [...] W tem więc ulubionem mu miejscu krewni, przyjaciele, zobowiązani i zachowujący wysoki szacunek cnót i zasług dla kraju nierozłącznych w niczem Braci, powzięli myśl nową uczczenia Ich pamięci zaszczepieniem Gaju, w którem by każde drzewo, zasadzone ręką przyjazną, tworzyło pomnik żalu, wdzięczności, wyrażając wzrastające samem czasem Ich uwielbienie i sławę w potomności. Straż Gaju tego w przyszłe i na późniejsze czasy powierzone jest tym, którzy ceniąc cnotę i zasługi, szanując przeto zostawione przez wdzięczność pamiątki, sami siebie godnymi okazują

Wincenty Kasprzycki "Widok kościoła w Służewie i stawu w Gucinie", ok. 1834 roku

Posadzono w nim ponad 300 drzew oraz położono okolicznościowe kamienie, pamięć o właścicielu została utrwalona za pomocą rozmaitych motywów architektonicznych i plastycznych, nawiązujących do postaci, idei, a nawet ulubionych zwierząt Potockiego - w zamierzeniu Gaj miał nawiązywać do tradycji świętych gajów. Drzewa w Gaju w hołdzie braciom Potockim posadzili m. in. Julian Ursyn Niemcewicz, Tadeusz Mostowski, Adam Czartoryski, Stanisław Staszic, Zygmunt Vogel, Samuel Bogumił Linde i inni. Sadzenie drzew rozpoczął Aleksander Potocki 2 października 1821 roku, a ostatnie posadził 4 listopada 1830 roku Feliks Sapalski.

Zgodnie ze znaną ludziom oświeconym odwieczną symboliką drzew, posadzone w Gaju dęby wyrażać miały wielką siłę moralną obu braci senatorów, jesiony - ich wysokie walory intelektualne, wspaniałość i szlachetność czynów, brzozy - łagodność i godności, jakie sprawowali oni w parlamencie i we władzach wykonawczych, orzechy - siłę charakteru i nieustę­pliwość (twardość) w walce o sprawy narodowe, zaś topole - odwagę i wytrwałość, a także miłość i szczę­ście rodzinne braci Potockich. Szczególne znaczenie miały wysadzone w dużej liczbie modrzewie, stano­wiące symbole melancholii rozumianej jako wyraz smutku po utracie wielkich mężów stanu, kochających małżonków, ojców i dziadków oraz nieodżałowanej pamięci przyjaciół.

Obelisk

Sarkofag

W latach 1824-25 na zlecenie Aleksandry Potockiej zbudowano marmurowy sarkofag, obelisk kamienny z urną, symbolizujący wieczne trwanie, oraz sfinksa (lewka egipskiego) na cokole, uosabiającego szlachetność umysłu i nieugiętą sprawiedliwość, a także odrestaurowano ławę kamienną między modrzewiami zasadzonymi przez ministra Mostowskiego. Obelisk z urną i sfinks znajdowały się po obu stronach wejścia na teren Gaju, położonego między stawem u podnóża skarpy a drogą prowadzącą do Wilanowa, usytuowanego w alei nad wodą. Na obelisku umieszczony został napis:

Gaj poświęcony od przyjaciół pamięci Stanisława i Ignacego Potockich. Straż gaju tego w najpóźniejsze czasy powierzona jest tym, którzy cenią cnoty i zasługi publiczne.

Sarkofag został umieszczony na środku Gaju, znajdował się na nim napis:

Stanisławowi Kost. hr Potockiemu, Prezesowi Senatu Królestwa Polskiego, w miejscu założonem i ozdobionem przez Niego, gdzie w długich i ciężkich cierpieniach lubił szukać pociechy i ulgi. Aleksandra z X. Lubomirskich Potocka, małżonka wniosła tę pamiątkę wdzięczności za spędzone z nim razem lat XLV w słodkiem i szczęśliwem pożyciu.

Na skraju Gaju, w pobliżu drogi prowadzącej od Służewa do szosy wilanowskiej, wzniesiony został obe­lisk z inskrypcją:

Pamiątce Rzadkich Braci i Obywa­teli Ignacego Marszalka W. X. L. i Stanisława Prezesa Senatu K. P. Potockich, w których czynnem i trudnem życiu los dowiódł, że wielkie światło i cnota nie zdołają dźwignąć skazanych na upadek Narodów. T. Mostow­ski minister S.W.K.P. wraz z żoną M. z Potockich Mostowską i sześciorgiem Dzieci Modrzewów 70 w jednym okręgu nasadzili i poświęcili. Dnia 12 lutego 1822 r.

Degradacja

Gucin Gaj ze stawem, kościół św. Katarzyny i skarpa wiślana widoczne na mapie topograficznej z 1860 roku

Gucin Gaj do 1856 roku pozostawał w rękach potomków Potockich, a potem różnych dzierżawców. Zapoczątkowało to proces niszczenia założenia, Gaj cierpiał z powodu wycinki drzew i niszczenia pamiątek przez okoliczną ludność. W latach 1872–1895 teren Gucina był dzierżawiony, by następnie od 1895 roku znaleźć się w składzie dóbr Branickich. W latach 1898-1916 w Gucinie znajdował się Zakład Opieki Najświętszej Marii Panny, który w jednym z budynków oficyny prowadził ochronkę dla dzieci okolicznych włościan. Pałacyk i towarzyszący mu ogród poddawany był różnym przekształceniom i adaptacjom odpowiednim do potrzeb aktualnych użytkowników.

Dziennikarz Karol Hoffman ok. 1900 roku relacjonował zniszczenia w Gaju, rozważając jego przyszłość:

Niegdyś ogrodzenie kamienne okalało cały Gaj, dziś, gdy je rozgrabiono, nie zdobyto się nawet na ogrodzenie drewniane; z jednego tylko boku, gdzie stoi obelisk, wzniesiony przez Mostowskich, skromny płotek powstrzymuje trzodę chlewną od wtargnięcia z tej strony do parku. Drzewa rosną dziko. Modrzewie Mostowskich wycięto. Pomnikom, sarkofagom i obeliskom nie tyle czas ile ludzie dali się porządnie we znaki. Sarkofag z marmuru kieleckiego zmienia się w ruinę, napis tu i ówdzie zaciera się, z tyłu za napisem stopnie walą się, cegły obsypują; okoliczni mieszkańcy obrywają marmur kawałkami na osełki do ostrzenia noży. Oparcie ławki z napisem pamiątkowym odłupano. Kilka płyt kamiennych rozkradziono. Urna marmurowa z nad obelisku Mostowskich zniknęła. Sam obelisk do zeszłego roku stanowił całość. Wieści głoszą, że Gaj ma być wycięty. Do kogo należy czuwanie nad zabytkami przeszłości? Czy ktoś, odziedziczywszy ziemię po swych przodkach, dziedziczy zarazem obowiązek utrzymania przy życiu tego, co narodowe w przeszłości, powinno istnieć po wieki? Czy ogółowi wolno patrzeć obojętnie na poniewierkę i zaniedbanie dzieł pięknie pomyślanych, świetnie zapoczątkowanych a w nieudolne ręce przekazanych?

Pozostałości Gucina Gaju na zdjęciu lotniczym z 1945 roku

Okres I wojny światowej przyniósł znaczne zniszczenia. W 1934 roku Adam Branicki sprzedał ogród górny z dworem i zabudowaniami na rzecz sąsiadującego kościoła; ogród dolny ze stawem pozostał w granicach dóbr wilanowskich. W czasie II wojny światowej wycięte zostały wszystkie drzewa na wzgórzu przy kościele i większość w Gaju oraz aleja topolowa prowadząca z Wilanowa. Budynki gospodarcze spłonęły w 1939 roku wraz z drewnianą zabudową ul. Fosa (d. Kościelna). W latach 1944-1945 poprowadzono wzdłuż skarpy głębokie rowy przeciwczołgowe, które zniszczyły pozostałości parku przy dworze.

Po 1945 roku teren został skomunalizowany i podzielony pomiędzy parafię św. Katarzyny (ogród górny, wzgórze kościelne i podskarpie) oraz Skarb Państwa (ogród dolny, staw i jego otoczenie). Pałacyk rozpadł się w 1950 roku, był kompletnie zdewastowany. Do dzisiejszych czasów nie dotrwał również pawilon z wejściem do katakumb, który uległ całkowitemu zniszczeniu, zawalił się również południowo-wschodni odcinek korytarza i większość ścian zamykających wnęki katakumb. Obecnie budowla jest mało dostępna i bardzo zniszczona.

Po wojnie duża część Gaju trafiła do Państwowego Przedsiębiorstwa Centrali Rybnej, które wybudowało liczne baseny do hodowli ryb oraz budynki gospodarcze, pozostawiając jedynie kilkanaście drzew z dawnego założenia. Kolejnym dzierżawcą tego terenu jest do dziś przedsiębiorstwo "Aquamex".

Stan obecny

Gucin Gaj zachowany jest w bardzo złym stanie i funkcjonuje obecnie przede wszystkim jako nazwa zwyczajowa po dawnym założeniu ogrodowym.

Do zachowanych elementów dawnego założenia Gucin Gaj należą:

• elementy naturalnego ukształtowania terenu (wzgórze, skarpa) i pozostałości po stawach,
• w ogrodzie górnym – elementy zabytkowe kompleksu należącego do parafii: kościół, dzwonnica, plebania, stróżówka, wikarówka (obecnie dom pogrzebowy) oraz fragment dawnej drogi prowadzącej na cmentarz, a także cztery pomnikowe drzewa przy kościele i plebani,
• w ogrodzie dolnym – trzy elementy pomnikowe z dawnego Gaju (sarkofag, obelisk, kamień pamiątkowy) – od 1963 roku wystawione na terenie parku w Wilanowie, kilkanaście sztuk drzew o wysokich walorach przyrodniczych, w tym osiem uznanych za pomniki przyrody, zdewastowane wejście do podziemnej groty, częściowo zachowany jest również znacznie zarośnięty przez samosiewy drzew i krzewów staw, który podlega eutrofizacji.

Nie zachowały się główne elementy układu przestrzennego założenia:

• w ogrodzie górnym – zabudowania dworu i towarzyszące mu oficyny oraz kompozycja otaczającego je ogrodu z charakterystycznym układem i strukturą roślinności, wnętrzami ogrodowymi i alejkami,
• w ogrodzie dolnym – układ komunikacyjny założenia oraz powiązania widokowe, jak też liczne elementy małej architektury (rzeźby, pomniki, kamienie pamiątkowe) i bogaty drzewostan w Gaju.

W miejscu Gucina funkcjonuje obecnie sad przykościelny oraz miejsce pamięci na terenie placu przed kościołem – Pomnik Ofiar Terroru Komunistycznego. Obecnie na obszarze dawnego ogrodu dolnego ze stawem i Gajem znajdują się zabudowania przemysłowe (baraki, magazyny i warsztaty spółki "Aquamex"), a jego północna część to teren niezagospodarowany. Część południowa historycznego Gaju to nieużytki na podmokłych łąkach, stopniowo zarastające łęgowymi lasami. Tu również występują zabudowania przemysłowe i gastronomiczne.

W 2003 zrekultywowano pozostałość po stawie - Księży Staw, a cały ogród 12 listopada 2007 roku został wpisany do ewidencji zabytków.

W 2011 roku pojawiła się niezrealizowana inicjatywa odtworzenia gaju z założeniem upamiętnienia w nim ofiar katastrofy smoleńskiej, miałoby tam się znaleźć 96 drzew poświęconych ofiarom katastrofy oraz sarkofagi i obeliski nawiązujące do dawnego wystroju parku. W 2014 roku wydana została książka "Gaj w Gucinie. Wymowa ideowa parku-pomnika i walka o jego restytucje" autorstwa Piotra Sypczuka.

Obszar przeznaczony jest w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego rejonu św. Katarzyny - część I pod zieleń publiczną z proponowaną aleją parkową biegnącą od ul. Renety do ul. Przy Grobli

Źródła

• Małachowski S., Gaj w Gucinie, Ochrona Zabytków 11/1-2 (40-41), s. 146-149, 1958
• Wrzos Z., Kimic K., Ogród pamięci Gucin-Gaj w Warszawie - stan przetrwania, Czasopismo Techniczne. Architektura, 2-A/2012, s. 119-127
• Fijałkowski W., Epitafium dla Gucina, Ochrona Zabytków 52/2 (205), s. 127-132, 1999
• Majdecka-Strzeżek A., Historia dworsko-parkowego założenia w Gucinie, Ad Rem 1/2017, s. 3-4
• Iwona Szpala: Smoleńskie mauzoleum na Ursynowie? Urny, sarkofagi..., gazeta.pl, 05.07.2011