Bazylika św. Krzyża

Kościół św. Krzyża

nr w rej.

207

Bazylika św. Krzyża (lub kościół św. Krzyża czy kościół Misjonarzy) - kościół o randze bazyliki mniejszej położony w Śródmieściu, przy Krakowskim Przedmieściu 3, jest siedzibą parafii św. Krzyża. Należy do księży Misjonarzy św. Wincentego à Paulo.

Historia

Kościół w okresie międzywojennym

Początki kościoła w tym miejscu sięgają 1510 roku i drewnianej kapliczki, z czasem przekształconej w drewniany kościółek. W XVII wieku powstała już nowa, drewniana świątynia, przy której w 1626 roku erygowano parafię. W 1651 roku do Polski księży Misjonarzy, których celem było podnoszenie wykształcenia wśród księży, sprowadziła Maria Ludwika Gonzaga, a w 1653 roku otrzymali oni ten kościół.

Kościół św. Krzyża uwidoczniony na rycinie Canaletta z 1778 roku

Wnętrze kościoła

Epitafium i serce Fryderyka Chopina

Epitafium i serce Władysława Reymonta

Korytarz prowadzący do dolnego kościoła

Dolny kościół

Tablice epitafijne w dolnym kościele

Drewniany kościół został zniszczony podczas potopu szwedzkiego, więc w 1679 roku przystąpiono do jego odbudowy w nowej, murowanej odsłonie. Budowa trwała bardzo długo, do 1693 roku powstał kościół dolny, do 1696 roku kościół górny, wówczas konsekrowano całą świątynię. Dalsze etapy prac kończono w 1737 roku, była to dolna część fasady według projektu Józefa Fontany oraz w 1757 roku reszta fasady z wieżami, już wg projektu syna Józefa, Jakuba Fontany. Samą halę kościoła zaprojektował Józef Szymon Bellotti. W dniu ukończenia był największą warszawską świątynią. Ciekawostką jest to, że w 1707 roku ksiądz Wawrzyniec Benik odprawił tutaj po raz pierwszy w historii gorzkie żale.

W okresie zaborów odbywały się w nim liczne manifestacje patriotyczne. Po powstaniu styczniowym, w 1864 roku zakon Misjonarzy zlikwidowano, księża odzyskali go dopiero po 1918 roku. Kościół ucierpiał w bombardowaniach 1939 roku, spowodowane to było sąsiedztwem pałacu Zamoyskich, gdzie mieściły się biura dowództwa obrony Warszawy. W świątyni zarwane zostały sklepienia. W czasie powstania warszawskiego toczyły się tu ciężkie walki, Niemcy 6 września wysadzili m.in. północną wieżę.

Od 1981 roku Polskie Radio w każdą niedzielę transmituje z kościoła św. Krzyża mszę świętą. W 2002 roku kościół podniesiono do godności bazyliki mniejszej. W lipcu 2009 roku rozpoczął się remont świątyni.

Pochowani

W kościele pochowanych jest wielu znanych ludzi: ksiądz Piotr Gabriel Boduen, książę Adam Kazimierz Czartoryski, marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski, serce Fryderyka Chopina oraz Władysława Reymonta. Tu też odbyły się msze pogrzebowe: księcia Józefa Poniatowskiego (1814), Stanisława Staszica (1826), pięciu poległych (1861), Stanisława Moniuszki (1872), Karola Szymanowskiego (1937), Lucyny Messal (1953) czy Jana Kiepury (1966).

Wygląd

Kościół św. Krzyża jest kościołem barokowym, zbudowanym na planie krzyża łacińskiego, z transeptem i pozorną kopułą na skrzyżowaniu naw z transeptem, w większości wg projektu Józefa Szymona Bellottiego. Kościół jest jednonawowy, a boczne kaplice tworzą pseudonawy, połączone ze sobą arkadowym przejściem. Wg założeń tworzą one przeplatające się strefy cienia i światła, symbolicznie tworząc walkę dobra ze złem.

Fasada

Fasada kościoła jest barokowo-klasycystyczna, zaprojektowana przez Józefa (pierwsza faza) i Jakuba Fontanów (druga faza), powstała do 1757 roku. Od 1818 roku ku wejściu biegną nowe schody, a od 1858 balustradę, wcześniej zdobioną postaciami ewangelistów, zdobi figura Chrystusa, dzieło Andrzeja Pruszyńskiego. Pierwotnie betonowa, w 1898 roku zastąpiono ją brązowym odlewem Piusa Welońskiego. Posąg, choć zwalony i wywieziony podczas II wojny światowej, odnaleziono w Nysie i sprowadzono do Warszawy po wojnie. Zawartość przesyłki w okresie rozwijającego się komunizmu opisana była Obywatel Chrystus.

Poniżej figury widnieje napis sursum corda, czyli w górę serca. Wraz z wymienionym powyżej napisem cały portal dolnego kościoła jest dziełem Stefana Szyllera z 1898 roku. Wejście do górnego kościoła natomiast zdobią umieszczone ponad nim personifikacje Wiary i Nadziei Jana Jerzego Plerscha z XVIII wieku, powyżej anioły adorujące krzyż, a po bokach, we wnękach, św. Paweł z mieczem i księga ewangelii po prawej oraz św. Piotr z kluczami i drzewem Krzyża Świętego po lewej. Nad głównym wejściem widnieje tablica fundacyjna z łacińską inskrypcją. Czubek dachów wież zdobi kogut, tzw. kurek na dachu, a w hełmach zachowały się natomiast oryginalne XVIII-wieczne balkony z kutego żelaza. Jeśli popatrzeć na pilastry, od dołu do góry rozróżniamy kolejno pilastry toskański, joński i koryncki.

Ołtarze

Ołtarz główny powstał w 1699 roku z inicjatywy bpa Teodora Potockiego, wykonany przez Matysa Hankusa z Elbląga, został spalony w 1944 roku, odtworzony w latach 1960-1972 przez Władysława Dziadkiewicza wg projektu Zbigniewa Jezierskiego. Ołtarz zdobi kopia obrazu Chrystus Ukrzyżowany Jerzego Szymonowicza. Przed ołtarzem znajdują się stalle z 1886 roku ze scenami z Ewangelii oraz wizerunkami apostołów i ewangelistów.

W bocznych kaplicach znajduje się razem sześć ołtarzy, po trzy z każdej strony. Po lewej są to kolejno XVIII-wieczny ołtarz św. Michała Archanioła, XVIII-wieczny ołtarz św. Józefa z obrazem św. Józef z młodym Jezusem i rzeźbami Bartłomieja Bernatowicza oraz XVII-wieczny ołtarz Najświętszego Sakramentu prawdopodobnie wg projektu Tylmana z Gameren - tu znajdują się również obraz Pii Górskiej św. Tadeusz Juda z 1938 roku oraz grobowiec prymasa Michała Radziejowskiego z 1722 roku, dzieło Karola Baya. Inskrypcja na nagrobku opisuje zasługi zmarłego.

Na końcu ciągu kaplic znajduje się dodatkowo kaplica Najświętszej Maryi Panny z przełomu XVII i XVIII wieku, przebudowana w 1836 wg projektu Henryka Marconiego z umieszczeniem marmurowego nagrobka Adama K. Czartoryskiego wg projektu Hilarego Szpilowskiego.

Z prawej strony znajdują się natomiast ołtarze rekonstruowane po II wojnie światowej, ponieważ wszystkie zostały zniszczone w wyniku zwalenia się wysadzonej północnej wieży kościoła 6 września 1944 roku. Są to kolejno ołtarz św. Rocha, ołtarz św. Wincentego z ocalałych obrazem Kazanie św. Wincentego Szymona Czechowicza oraz wciąż nie zrekonstruowany do końca ołtarz Bożego Ciała.

Tablice pamiątkowe

W kościele św. Krzyża znajduje się bardzo wiele tablic pamiątkowych. Większość z nich znajduje się wzdłuż kaplic po lewej stronie i są to tablice upamiętniające:

• Antoniego Pietkiewicza Adam Pług, poety, pisarza, tablica projektu Piusa Welońskiego,
• księdza Adama Jakubowskiego, pijara, pedagoga, tablica autorstwa Bolesława Syrewicza,
• Wojciecha Jastrzębowskiego, wykładowcy szkoły rolniczej na Marymoncie, tablica to dzieło Andrzeja Pruszyńskiego z 1883 roku,
• Władysława Reymonta z umieszczonym wewnątrz jego sercem autorstwa Zygmunta Otto z 1925 roku ,
• Józefa Ignacego Kraszewskiego, marmurowy, dzieło Andrzeja Pruszyńskiego z 1897 roku z popiersiem wykonanym przez Jana Kryńskiego,
• Juliusza Słowackiego autorstwa Jana Woydygi z 1900 roku,
• Fryderyka Chopina z sercem umieszczonym w środku autorstwa Leonarda Marconiego z 1880 roku,
• bpa Kazimierza Szczuki, jednego z fundatorów kościoła.

Natomiast w prawej części kościoła znajdują się jeszcze:

• nagrobek abpa Michała Bartłomieja Tarły, proboszcza i współtwórcy parafii,
• epitafium prymasa Michała Radziejowskiego,
• tablica upamiętniająca Andrzeja Pruszyńskiego, dzieło wykonał jego uczeń, Pius Weloński.

Dolny kościół

Dolny kościół ukończono jako pierwszy spośród całej świątyni już w 1693 roku najpewniej wg projektu Józefa Szymona Bellottiego, w 1898 roku wejście do niego ozdobione zostało portalem wg projektu Szefana Szyllera z napisem Sursum corda (W górę serca!) oraz nową brązową figurą Chrystusa z Krzyżem.

Do wnętrza kościoła prowadzi długi korytarz z przyulicznego wejścia umieszczonego poniżej schodów do głównej świątyni. Właśnie w dolnej świątyni pochowano oraz umieszczono tablice pamiątkowe wielu znanych osób, m.in. marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego. Nie udało się jednak umieścić w świątyni jego pomnika nagrobnego - sklepienie dolnego kościoła nie wytrzymałoby ciężaru pomnika stojącego w górnym kościele, a w dolnym pomnik po prostu się nie zmieścił. Ostatecznie więc pomnik umieszczono w prawej nawie archikatedry, gdzie można go oglądać do dzisiaj.

Klasztor

Krucyfiks w Muzeum Powstania Warszawskiego

Zabudowania klasztorne zostały na nowo wybudowane po 1885 roku, czyli po przebiciu ul. Traugutta (wtedy Fiodora Berga) do Krakowskiego Przedmieścia. Od 1915 roku mieściło się na rogu z Traugutta Gimnazjum św. Stanisława Kostki, do którego chodził m.in. Witold Gombrowicz. Szkoła działała do 1944 roku. Dziś są tutaj wydziały Uniwersytetu Warszawskiego.

Ciekawostki

• W kaplicy Muzeum Powstania Warszawskiego znajduje się niezwykła pamiątka - drewniany krucyfiks z gipsową figurką Chrystusa uratowany z kościoła w trakcie powstania przez jedną z szarytek.

Linki zewnętrze

• Bazylika św. Krzyża na Wikipedii
• ObliczaWarszawy.pl - Kościół Św. Krzyża - zbiór fotografii