Żoliborz

Ten artykuł dotyczy dzielnicy. Zobacz też: Żoliborz (zajezdnia tramwajowa).

Żoliborz z lotu ptaka

Stacja metra Plac Wilsona

Ratusz Żoliborza

Żoliborz to najmniejsza dzielnica Warszawy (8,3 km² powierzchni) licząca 48 535 (2008) mieszkańców, niegdyś wchodząca w skład gminy Centrum. Ograniczona jest aleją Prymasa Tysiąclecia i aleją Armii Krajowej na zachodzie i północy, Wisłą po stronie wschodniej oraz linią kolejową wzdłuż ulicy Słomińskiego i Duchnickiej na południu. Graniczy z dzielnicami: Bielany, Bemowo, Wola i Śródmieście.

Podział

Podział Żoliborza na obszary MSI

Uliczka Żoliborza Urzędniczego

Miejski System Informacji dzieli Żoliborz na trzy obszary:

• „Stary Żoliborz” ograniczony nurtem Wisły od wschodu, ulicami Gwiaździstą, Promyka, Bohomolca, Dygasińskiego, Małogoską, Drohicką i Potocką, od zachodu ulicami Popiełuszki i al. Jana Pawła II, a od południa linią kolejową ze stacją Warszawa Gdańska do mostu Gdańskiego.
• „Sady Żoliborskie” ograniczony od zachodu al. Armii Krajowej, od południa południowym i zachodnim ogrodzeniem Komunalnego Cmentarza Wojskowego, północnym ogrodzeniem fortów Legii i linią kolejową przecinającą ulicę Powązkowską, od wschodu al. Jana Pawła II i ul. Popiełuszki, a od północy ulicą Słowackiego.
• „Marymont-Potok” ograniczony od północy i zachodu al. Armii Krajowej, od południa ulicami Słowackiego, Potocką, Drohicką, Małogoską, Dygasińskiego, Bohomolca, Promyka i Gwiaździstą, a od wschodu nurtem Wisły.

Stary Żoliborz dzieli się na kilka części:

• Żoliborz Oficerski (okolice placu Słonecznego i placu Inwalidów) zamieszkiwany przed wojną przez kwiat polskiej generalicji.
• Żoliborz Urzędniczy (okolice alei Wojska Polskiego i św. Stanisława Kostki) zamieszkiwany dawniej przez urzędników państwowych.
• Żoliborz Dziennikarski (okolice Dziennikarskiej, Promyka i Bohomolca), który zamieszkiwali głównie dziennikarze
• Żoliborz Centralny (okolice pl. Wilsona)
• Żoliborz Dolny pomiędzy Krasińskiego, Gwiaździstą, Potocką i Mickiewicza.

Administracja

Żoliborz znalazł się w granicach Warszawy już w XIX wieku, kiedy powstała tu Cytadela. Od 1951 roku granice Żoliborza obejmowały także teren Bielan z Młocinami, które od 16 czerwca 1994 roku stanowią odrębną dzielnicę. W latach 1994-2002 Żoliborz był dzielnicą gminy Warszawa Centrum.

Urząd dzielnicy mieści się w ratuszu przy ulicy Słowackiego 6/8. Burmistrzem dzielnicy jest Krzysztof Bugla.

Rejestracja samochodów na Żoliborzu zaczyna się od liter WX.

Historia

Konwikt pijarów

Wieś Polikowo

Marymont ok. 1730 roku

PRL-owskie bloki na Dolnym Żoliborzu

Etymologia nazwy

Nazwa Żoliborz pojawia się w XVIII wieku. Wcześniej używano nazw Polikowo, Polików, Polków i Fawory. Obecna nazwa pochodzi od francuskiego Joli Bord (wym. żoli bor), co oznacza „piękny brzeg”. Początkowo powszechnie używano nazwy francuskiej, później spolszczonej na Żoliborz. Powiązana jest ona z konwiktem pijarów. W 1774 roku ks. Augustyn Orłowski, rektor Collegium Nobilium i współpracownik Stanisława Konarskiego zakupił część jurydyki szymanowskiej dla zbudowania tu letniej siedziby uczelni. Budynki konwiktu były tak malownicze, że tę część Faworów zaczęto nazywać Joli Bord. Z czasem nazwa ta przyjęła się dla całej dzielnicy.

Dzieje dzielnicy

Pierwsze wzmianki o osadnictwie w miejscu dzisiejszego Żoliborza pochodzą z II połowy XIV wieku. Istniała tu wówczas wieś Polikowo, będąca własnością książąt mazowieckich. Zwarta zabudowa osady obejmowała teren pomiędzy obecnymi ulicami Mickiewicza, Małogoską, Promyka i Krasińskiego. Tereny uprawne i lasy należące do wsi rozciągały na obszarze dzisiejszego Żoliborza, Marymontu i Bielan. Wieś przecinały trzy rzeki o bardzo dużym znaczeniu dla rozwoju osadnictwa: Bełcząca, Drna i Rudawa. Od XVI wieku wieś nosiła nazwę Polików, a od XVIII wieku nazywano ją Polków.

Wieś pozostała własnością książęcą do 1641 roku, kiedy to król Władysław IV Waza darował ją kamedułom spod Krakowa. Na Polkowej Górze, obecnie znajdującej się na terenie Lasku Bielańskiego, stanęły drewniane zabudowania klasztorne. Następnie część swoich zabudowań kameduli przekazali Janowi III Sobieskiemu, który wybudował tu królowej Marysieńce letni pałacyk wg projektu Tylmana z Gameren. Samemu miejscu, na cześć Marysieńki, nadano nazwę Marymont od francuskiego Marie Mont (wym. mari mąt), czyli „Góra Marii”. Dziś w miejscu rezydencji królowej wznosi się Kościół Matki Bożej Królowej Polski.

Na rozkwit północnych przedmieść Warszawy wpłynęła działalność szpitala św. Ducha, który posiadał w Polikowie tereny między rzekami Drną i Bełczącą. Powstał na nich trzywłókowy folwark z młynami, stawami rybnymi, browarem, cegielnią, hodowlą, ogrodami warzywnymi i sadami owocowymi. Od II połowy XVII wieku folwark szpitala św. Ducha zaczęto określać mianem Fawory od łacińskiego słowa favor oznaczającego „przychylność”. Najprawdopodobniej miała ona wskazywać na powstanie folwarku w drodze nadań książęcych. Z czasem Faworami zaczęto nazywać całą dzielnicę. Dziś upamiętnia to jedna z ulic na terenie cytadeli.

W roku 1791 Fawory zostały włączone do Warszawy. Weszły wraz z Nowym Miastem w skład II cyrkułu nowomiejskiego.

W 1831 roku teren dzielnicy został zajęty pod budowę cytadeli. Budowa została zakończona w 1834, a jej kosztami (5 miliardów rubli) obarczono miasto. Na wiele lat zahamowało to inwestycje miejskie. Cytadela uniemożliwiła także rozbudowę Warszawy wzdłuż Wisły w kierunku północnym.

Na okres międzywojenny przypada najbardziej dynamiczny rozwój dzielnicy. Powstała tu nowoczesna dzielnica mieszkaniowa. Na Żoliborzu Oficerskim założono miasto-ogród z zabudową willową. Do dziś 50% powierzchni dzielnicy stanowi zabudowa jednorodzinna. Na Żoliborzu rozwinęło się w tym czasie także budownictwie wielorodzinne. Dzielnica oferowała proste i funkcjonalne mieszkania na każdą kieszeń ze skwerami i placami zabaw na wewnętrznych dziedzińcach. W 1925 roku uroczyście położono kamień węgielny pod pierwszy budynek Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (zburzony podczas wojny; dziś w tym miejscu znajduje się w nim m.in. Kino Wisła).

Żoliborz Oficerski w okresie międzywojennym

Dom II kolonii WSM w 1929 roku

Na Żoliborzu, w okolicach ulicy Suzina, miały miejsce pierwsze walki powstania warszawskiego. Dziś, to i inne wydarzenia z powstania upamiętniają tablice na domach i pomniki porozrzucane po całym terenie dzielnicy.

W okresie PRL-u na dużym obszarze Marymontu wybudowano bloki w technologii ramy H. Przy ulicy Promyka znajduje się blok przypominający nieco Superjednostkę, potężny budynek mieszkalny („mrówkowiec”) znajdujący się w centrum Katowic. Ponoć o jego budowie zadecydował Edward Gierek, który w czasie czynów partyjnych kładł osobiście chodnik na pobliskiej ulicy Krasińskiego. Na jednym z bloków przy ulicy Promyka w 2006 roku zabezpieczono płytą z pleksi opozycyjne graffiti z lat 80. ubiegłego wieku.

Najważniejsze obiekty

Fragment murów Cytadeli

pomnik 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka

Zabytki

Zobacz więcej w artykule: Zabytki#Żoliborz.

Do najważniejszych zabytków Żoliborza należą:

• Kolonia Dziennikarska
• osiedle WSM
• Żoliborz Oficerski
• Cytadela

Inne

• ratusz, ul. Słowackiego
• klasztor i szkoła Zmartwychwstanek, ul. Krasińskiego
• Kościół Matki Bożej Królowej Polski, ul. Gdańska
• Kościół św. Stanisława Kostki, ul. Hozjusza
• Powązki – Cmentarz Wojskowy
• pomnik 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka na pl. Inwalidów
• pomnik Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej
• Muzeum Sportu i Turystyki (Centrum Olimpijskie)
• Teatr Komedia, ul. Słowackiego

Kultura

Teatr Komedia

• Kina:
  • Kino Wisła, pl. Wilsona 2
  • Kino Elektronik, Zajączka 7
• Teatry:
  • Teatr Komedia, ul. Słowackiego 19a
• Biblioteki:
  • Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Żoliborz m.st. Warszawy, ul. Próchnika 8a

Edukacja

Zespół Szkół Specjalnych nr 100

• Szkoły podstawowe i gimnazja:
  • Szkoła Podstawowa nr 65 im. Władysława Orkana, ul. Mścisławska 1
  • Szkoła Podstawowa nr 68 im. Artura Oppmana, ul. Or-Ota 5
  • Szkoła Podstawowa nr 92 im. Jana Brzechwy, ul. Przasnyska 18a
  • Szkoła Podstawowa nr 267 im. Juliusza Słowackiego, ul. Braci Załuskich 1
  • Szkoła Podstawowa nr. 392 im. Janka "Rudego" Bytnara, al. Wojska Polskiego 1A
  • Szkoła Podstawowa nr 391 im. Aleksego Witkowskiego, ul. Filarecka 2
  • Zespół Szkół Specjalnych nr 100, ul. Czarnieckiego 49
  • Ośrodek Szkolno-Wychowawczy Nr 9, ul. Paska 10,
• Szkoły średnie:
  • I Liceum Ogólnokształcące z oddziałami integracyjnymi im. Bolesława Limanowskiego, ul. Felińskiego 15
  • XVI Liceum Ogólnokształcące im. Stefanii Sempołowskiej, ul. Popiełuszki 5
  • LXIV Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Ignacego Witkiewicza, ul. Elbląska 51
  • LXXI Liceum Ogólnokształcące im. Ignacego Jana Paderewskiego, ul. Ulica Włościańska 35
  • CXIV Liceum Ogólnokształcące im. Jana Kilińskiego, ul. Felińskiego 13
• Szkoły wyższe:
  • Szkoła Główna Służby Pożarniczej, ul. Słowackiego 52/54

Sport

Centrum Olimpijskie

Budynek OSiR Żoliborz

Na terenie Żoliborza znajdują się obiekty sportowe klubów RKS Marymont i KS Spójnia. Przy ulicy Wybrzeże Gdyńskie 4 mieści się siedziba Centrum Olimpijskiego, ośrodka edukacyjnego propagującego olimpizm. Znajduje się tam również Muzeum Sportu i Turystyki.

Żoliborz, tak jak większość dzielnic posiada własny Ośrodek Sportu i Rekreacji. Jego budynek, powstały w 1999 roku, znajduje się przy ul. Potockiej 1. OSiR oferuje zajęcia na pływalni oraz fitness, odnowę biologiczną i rehabilitację. Szkolne hale sportowe posiadają Szkoła Podstawowa nr 92 im. Jana Brzechwy, Szkoła Podstawowa nr 267 im. Juliusza Słowackiego, I Liceum Ogólnokształcące z oddziałami integracyjnymi im. Bolesława Limanowskiego, a także LXIV Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Rekreacji służą również liczne tereny zielone, takie jak:

• Park Kępa Potocka
• Park Kaskada
• Park im. Stefana Żeromskiego
• Park im. Żołnierzy Żywiciela
• Park Sady Żoliborskie
• plac Lelewela
• zieleń otaczająca Cytadelę
• Rodzinne Ogródki Działkowe przy ul. Promyka

Zdrowie

• Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej w Warszawie, ul. Krasińskiego 54
• Poradnia Chorób Naczyniowych Mózgu, ul. Krasińskiego 56
• przychodnia, ul. Szajnochy 8

Przemysł

W czasach PRL-u południowy Żoliborz (okolice Przasnyskiej i Rydygiera) był terenem przemysłowym. Mieściło się tu wiele fabryk oraz magazynów, np. oddział FSO. Dziś przemysł na Żoliborzu jest znikomy, pozostały jedynie: Centralna Składnica Zaopatrzenia Lecznictwa, Instytut Chemii Przemysłowej i Instytut Mechaniki Precyzyjnej, a postindustrialne tereny przekształcane są w osiedla mieszkaniowe. Do 2009 roku w osiedlu Zielony Żoliborz, na terenach między ulicami Powązkowską a Broniewskiego, ma powstać około 2 tysięcy mieszkań.

Transport

Plac Wilsona

Sieć drogowa

Przez Żoliborz przebiega fragment drogi krajowej nr 7 i drogi europejskiej E77 (ulica Wybrzeże Gdyńskie), drogi krajowej nr 8 i drogi europejskiej E67 (al. Armii Krajowej) oraz drogi wojewódzkiej nr 637 (al. Jana Pawła II i ulice Popiełuszki i Słowackiego). Inne ważne dla dzielnicy arterie stanowią ulice: Mickiewicza, Krasińskiego, Broniewskiego i Powązkowska.

Głównymi placami Żoliborza są plac Wilsona, plac Inwalidów i plac Grunwaldzki.

W granicach dzielnicy leży też przeprawa przez Wisłę – most Grota-Roweckiego – łącząca Żoliborz z Białołęką i Pragą Północ. Planowana jest też budowa mostu Krasińskiego na przedłużeniu ulicy Krasińskiego.

Komunikacja miejska

Tramwaj linii 27 na pętli Metro Marymont

Żoliborz posiada gęstą sieć linii tramwajowych. Tory znajdują się w ciągach ulic: Mickiewicza, Słowackiego, Popiełuszki i al. Jana Pawła II. Planowana jest też linia tramwajowa w ciągu ulicy Krasińskiego i przez most Krasińskiego na drugą stronę Wisły. Na Żoliborzu znajdują się 2 krańce tramwajowe: Metro Marymont i Marymont-Potok.

Przez teren Żoliborza przebiega I linia metra, znajdują się tu dwie stacje: Plac Wilsona (oddana do użytku w kwietniu 2005 r.) oraz Marymont (oddana do użytku w grudniu 2006 r.)

Wzdłuż granicy Żoliborza i Śródmieścia biegnie linia kolejowa ze stacją Warszawa Gdańska. Można z niej dojechać między innymi na warszawską Wolę, do Legionowa, Nasielska, Ciechanowa, Działdowa, Wieliszewa, Radzymina i Tłuszcza. Linią kursują także pociągi towarowe.

Osoby związane z dzielnicą

Tablica na budynku przy ulicy Cieszkowskiego, upamiętniająca Łucję Krajewską

Tablica na budynku przy ulicy Mickiewicza 27 upamiętniająca Jacka Kuronia

Tablica upamiętniająca Mariana Rejewskiego na domu przy Gdańskiej 2

Tablica na budynku przy ulicy Cieszkowskiego, upamiętniająca Stanisława Skrypija

• Artur Oppman (Or-Ot) – poeta
• Anna German – piosenkarka, kompozytorka
• Jacek Kuroń – działacz społeczny i polityczny, pedagog, historyk.
• bł. ks. Jerzy Popiełuszko – kapelan "Solidarności"
• Marian Millak – żołnierz
• Grzegorz Miecugow – dziennikarz TVN
• Ryszard Kalisz – polityk Lewicy i Demokratów
• Marian Rejewski – matematyk, kryptolog
• Stanisław Skrypij (ps. "Andrzej") – inżynier architekt
• Witold Lutosławski – kompozytor współczesny i dyrygent
• Witold Pilecki – dowódca plutonu kawalerii
• Witold Zawadowski – lekarz, radiolog
• Łucja Krajewska – rzeźbiarka, poetka, malarka
• Halina Skibniewska (prof. dr inż.) – architekt i urbanista
• Stanisław Tołwiński – architekt
• Stanisław Brukalski – architekt
• Józef Szanajca – architekt
• Teodor Toeplitz – współzałożyciel WSM
• Franciszek Wardynski – przyjaciel Żoliborza
• Bohdan Lachert – architekt
• Lech Kaczyński – prezydent RP
• Jarosław Kaczyński – polityk, prezes PiS, premier RP
• Wojciech Zabłocki – architekt, szermierz (olimpijczyk)
• Alina Janowska – aktorka
• Andrzej Kiciński – architekt, laureat Honorowej Nagrody SARP
• Kalina Jędrusik – aktorka
• Barbara Zbrożyna – rzeźbiarka
• Alicja Wahl – malarka
• Stanisław Dygat – autor powieści i opowiadań, felietonista
• Janusz Weiss – dziennikarz, prezenter radiowy i telewizyjny
• Szymon Majewski – prowadzący show telewizyjny w stacji TVN
• Zygmunt Staszczyk – muzyk, wokalista zespołu T.Love
• Marek Kotański – psycholog
• Feliks Chiczewski – Konsul Generalny RP w Lipsku, wsławił się uratowaniem około tysiąca Żydów podczas „nocy kryształowej”
• Czesław Niemen-Wydrzycki - artysta, kompozytor

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Urzędu Dzielnicy
• Portal Dzielnicy Żoliborz
• Żoliborz-Bielany: historia dzielnic, wspomnienia mieszkańców
• Cytadela Warszawska i „Joli Bord”
• Żoliborz na Wikipedii
• Żoliborz w Google Maps